الهام احمدی- بلایای طبیعی مجموعه‌ای از حوادث زیانبار با منشأ غیر انسانی است که به طور معمول غیرقابل پیش‌بینی بوده یا حداقل از مدت‌های طولانی قبل از وقوع نمی‌‌توان آن‌ها را پیش‌‌بینی کرد،زلزله، سیل، طوفان، گردباد، رانش زمین، خشکسالی نمونه‌هایی از بلایای طبیعی هستند.
بطور متوسط دنیا هر سه هفته یکبار شاهد حوادث طبیعی و خسارات ناشی از آن است که کشور‌ها اغلب قدرت مهار و کنترل آن را ندارند، ایران یکی از 10 کانون حادثه‌خیز در جهان است.
براساس آمارها سالانه در ایران نزدیک به 10 هزار میلیارد تومان برای حوادث طبیعی هزینه می‌شود که با آموزش و تغییر رفتار مردم و برنامه‌ریزی اصولی دانش محور می‌توان این هزینه‌ها را 20 تا 25 درصد کاهش داد، چرا که بسیاری از کشورهای دنیا با ایجاد زیرساخت‌های لازم خسارات ناشی از حوادث و سوانح را به صفر رسانده‌اند.

وقوع سیل در یک ماه اخیر یکی از حوادثی بود که علاوه بر ابعاد انسانی، خسارات مالی فراوانی را در استان‌های مختلف برجا گذاشت حادثه‌ای که شاید گویای آمادگی نداشتن شهرهای کشور برای مقابله با بلایای طبیعی و ناآگاهی هموطنان از چگونگی رفتار و اقدام در وضعیت‌های بحرانی بود.

حال با تصور این موضوع که اگر بحران سیلی که در شهرهای شمالی و یا جنوبی رخ داد و در ابتدا با چنان سرعتی به وقوع پیوست که راهی برای مقابله وجود نداشت و لاجرم باید نظاره‌گر باشی، در زنجان رخ می‌داد زیرساخت‌ها و آمادگی شهر برای مقابله با این موضوع چگونه است و در چه وضعیتی قرار داریم؟

زنجان سیل‌خیز نیست

برخی براین باورند که زنجان به لحاظ جغرافیایی امن‌تر از استان‌های دیگر بوده و در ارتفاع قرار دارد به همین دلیل سیل‌خیز نیست موضوعی که کیارش ناصر اسدی، عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان نیز بر آن تأکید داشته و عنوان می‌کند که هر چند شهر زنجان به لحاظ علمی سیل‌خیز نیست ولی وجود سد گاوازنگ در ارتفاع و بالادست و نیز وجود گسل در محل نگران‌کننده بوده و احتمال این‌که در زمان وقوع زلزله سد ناپایدار شده و آب پشت سد به سمت شهرک‌هایی همانند کارمندان سرازیر شود کم نیست.

حال این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که آیا سیستم مدیریت بحران در زنجان به گونه‌ای است که بتوانیم در مقابله با بحران‌هایی همانند سیل به طور مطلوب وارد عمل شده و واکنش نشان دهیم، معتقد است در مجموع سیستم مدیریت بحران در ایران عملکرد درستی نداشته و بر مبنای آمادگی برای مقابله با بحران طراحی نشده است چرا که وقوع بحران‌های اخیر نشان از وجود مشکلات در سیستم است به همین دلیل در این بخش جای کار بسیار است و نباید به اقدامات و تجربیات حاصله در زمان وقوع بحران اکتفا کرد.

ناصر اسدی در بررسی تحقیقی خود با موضوع ریسک زنجان در بخش‌های آمادگی برای بحران، خسارت‌های احتمالی و غیره در مقایسه با شهرهای بزرگ همانند تهران اشاره داشته و عنوان می‌کند که شهر بزرگی مانند تهران از جمعیت بیشتری برخوردار است به همین دلیل از بُعد امکانات و تجهیزات و برنامه‌ریزی و مدیریت بحران نسبت به استان‌های با تعداد جمعیت پایین مانند زنجان، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان ساختاری که برای مدیریت ریسک در تهران و یا شهرهای بزرگ دیگر وجود دارد در زنجان متفاوت بوده و توجه کمتری به موضوع صورت گرفته است، ابراز کرد: این موضوع هم تهدید و هم یک فرصت برای شهرهای کوچک محسوب می‌شود چرا که اختصاص بودجه محدود در این‌گونه شهرها یک تهدید و در بخش برنامه‌ریزی مدیریت بحران با توجه به گستردگی محدود یک فرصت است.

مدیریت بحران زنجان مطلوب نیست

وی با اشاره به این‌که زنجان خوشبختانه به دلیل داشتن جمعیت کم و فضاهای باز فرصت خوبی برای مدیریت بحران فراهم است ولی با توجه به بررسی‌های صورت گرفته زنجان در مدیریت بحران هنوز به سطح مطلوب نرسیده است، افزود: با توجه به تلاش‌های صورت گرفته در این بخش به دلیل کمبود بودجه و نبود امکانات مدیریت بحران در حد مطلوب قرار ندارد.

به گفته ناصر اسدی دوره بازگشت سیلی که در خوزستان رخ داد بالای 500 سال بوده و این‌گونه بارش‌ها در این مناطق هر 500 سال یکبار اتفاق می‌افتد از همین رو در شهر زنجان مشکل سیل به مانند خوزستان نخواهیم داشت چرا که در نهایت به احتمال زنجانرود طغیان کند که آن هم از شهر فاصله دارد و هر چند شاید برخی از راه‌های ارتباطی و نیز راه‌آهن را تحت تأثیر قرار دهد.

این استاد دانشگاه در توضیح ساختار مدیریت بحران نیز این‌گونه عنوان کرد: از آنجایی که در اکثر مناطق ایران سوانح طبیعی کمتر رخ داده و تحت تأثیر تست سوانح طبیعی قرار نگرفتند معمولاً آمادگی پایینی دارند.

در حال حاضر رویه‌ای که در سازمان‌ها و ادارات برای آمادگی در برابر بحران به اجرا در می‌آید برگزاری مانور‌های نمایشی است، ناصر اسدی در مورد تأثیرگذاری این مانورها و مرسوم بودن آن در دیگر کشورها این توضیح را داد که به طور یقین برگزاری این مانورها موثر بوده و در کشورهای دیگر نیز مانورهای آتش‌سوزی و زلزله و غیره در مدارس و یا ساختمان‌های اداری برگزار می‌شود.

آسیب‌شناسی مانورهای نمایشی

این عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان در آسیب‌شناسی مانورها برای آمادگی در برابر بحران نیز به برگزاری مانورها با حضور استان‌های همجوار برای افزایش اشرافیت آنان به شهرها در زمان امدادرسانی تأکید کرد و گفت: برخی از استان‌ها معین دیگر شهرها برای امدادرسانی در زمان بحران تعیین می‌شوند از همین رو برگزاری مانورها باید بین شهرها انجام شده تا زمان رسیدن، آشنایی به مناطق آسیب دیده و غیره مشخص شود و در مواقع بحران، مدیریت در محل حادثه بهتر صورت گیرد موضوعی که در سیل آق قلا شاهد آن بودیم و هیچ تمرینی برای بحران صورت نگرفته بود و با گذشت چندین روز از سیل هنوز کسی نمی‌دانست چه کار باید انجام دهد.

بحران زنجان سیل نیست، زلزله است

مدیر گروه سازه دانشگاه زنجان در بررسی‌های خود به این نتیجه رسیده که بحران اصلی که می‌تواند شهر زنجان را تهدید کند سیل نیست بلکه زلزله مشکل‌آفرین می‌شود، چرا که چند گسل در جنوب و شمال شهر زنجان وجود دارد که ساخت و سازهایی نیز روی آن‌ها انجام شده و از آنجایی که عمر ساختمان‌ها به 10 تا 20 سال می‌رسد در برابر زلزله مقاوم نیستند.

وی معتقد است متأسفانه در شهر زنجان تعداد ساختمان‌هایی که در برابر زلزله مقاوم هستند بسیار کم بوده و استاندار لازم را نداشته و بیش از 70 درصد ساختمان‌ها در برابر زلزله آسیب‌پذیرند و نیازمند مقاوم‌سازی طی یک برنامه چند ساله مشخص هستند از سوی دیگر در حال حاضر با بررسی انجام شده ساختمان‌های جدیدالاحداث از کیفیت لازم برخوردارند  ولی بناهای احداثی پیش از سال 88 آسیب‌پذیر هستند.

ناصر اسدی با بیان این‌که متأسفانه موضوع مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در اکثر استان‌ها مورد بی‌توجهی قرار گرفته است، افزود: در تهران بازسازی بافت‌های فرسوده به صورت جدی دنبال شده و مشوق‌هایی نیز برای این منظور مد نظر قرار گرفته است.

وضعیت فعلی مسیل گلشهر از شمال به جنوب خطرساز است

یکی از عواملی که سبب بروز بحران سیل در دروازه قرآن شیراز شد و جان چندین نفر را گرفت انسداد مسیل‌هایی بود که در گذشته به عنوان سیلاب و محل عبور آب کاربرد داشت، حال برای بررسی وضعیت این مسیل‌ها در زنجان، محسن احدی‌نژاد، رئیس دانشکده علوم انسانی در اظهار نظری به مسیل‌هایی از سمت شمال به جنوب در زنجان اشاره می‌کند که به دلیل برخی ساخت‌و سازها پوشانده شده‌اند همانند مسیلی که در گلشهر کاظمیه قرار داشته و دو فاز را به هم متصل می‌کند که در حال حاضر بسته است و می‌تواند در زمان بارش‌های لحظه‌ای و بروز سیل خطر آفرین باشد.

به گفته این استاد دانشگاه در حال حاضر زنجان دارای 5 مسیل عمده است که فعلاً خشک هستند ولی در زمان بارندگی‌های شدید در دفع آب بسیار تأثیرگذارند، یادآور شد: با توجه به نقشه‌های موجود از دیگر مسیل‌های زنجان سد گاوازنگ است که در ادامه مسیر ایمن‌سازی انجام شده و احتمال شکستگی سد نیز در حد صفر است.

اشتباه بزرگ مسئولان، تبدیل بستر رودخانه زنجانرود به مکان تفریحی و گردشگری

 رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه زنجان به نکته مهمی که در حال حاضر در بسیاری از موارد از سوی مسئولان نادیده گرفته می‌شود، اشاره کرد و گفت: متأسفانه یکی از اشتباهاتی که شهرداری‌ها مرتکب شده و همین موضوع می‌تواند خطرات جبران‌ناپذیری در زمان وقوع سیل به بار آورد ساخت و ساز و ایجاد مکان‌های تفریحی و گردشگری در بستررودخانه‌ها و زیباسازی در این مناطق است.

به گفته احدنژاد ایجاد مکان تفریحی در کنار پل قدیمی در جنوب شهر زنجان و سرمایه‌گذاری در بستر رودخانه زنجانرود برای ایجاد مکان گردشگری یکی از اشتباهات مسئولان است چرا که در بالادست آن سدی وجود ندارد که در زمان بارش از ورود حجم عظیم آب به منطقه جلوگیری کند، بیان کرد: متأسفانه شهرداری‌ها بدون انجام مطالعات با تبدیل این مکان‌ها به محل استراحت، مسافران و شهروندان را جذب می‌کنند ولی هیچ گاه به این موضوع فکر نمی‌کنند که در صورت بارش و بروز سیل در کمترین زمان جان حاضران در محل به مخاطره می‌افتد موضوعی که در تجریش نیز چند سال پیش رخ داد.

این استاد دانشگاه نیز معتقد است با در نظر گرفتن زیرساخت‌های مدیریت بحران در شهرهای مختلف و نیز شرایط جغرافیایی منطقه متفاوت بوده و با استناد به همین موضوع بروز سیل در زنجان مفهومی ندارد.

سیلاب‌ها در زنجان مسئله بحران‌سازی نیست

وی با استناد به رساله دکتری انجام شده در حوزه سیلاب و جریان‌های آب شهری زنجان این‌گونه عنوان کرد: موضوع سیلاب در زنجان مسئله بحران‌سازی نبوده و با توجه به شرایط توپوگرافی و نقشه قدیمی شهر امکان انتقال آب به خارج از محل سکونت وجود دارد.

احدنژاد با اشاره به این‌که مسیل‌های شمال به جنوب شهر زنجان شهرک‌هایی مانند کارمندان و گلشهر کاظمیه را تحت تأثیر قرار داده که برای جلوگیری از ایجاد خطرات احتمالی در زمان وقوع سیل باید بسترسازی‌های لازم صورت گیرد خطر جدی زنجان را در بحران سیل تهدید نمی‌کند، بیان کرد: سیلی که در شیراز رخ داد در مساحت 22 کیلومتر به میزان 12 میلی‌متر بود و حجم بارندگی در یک زمان کم اتفاق افتاده است.

وی با تأکید بر این‌که شرایط محلی منطقه زنجان با شهرهایی همانند شیراز متفاوت بوده و بیشتر خسارت‌ها به دلیل تنگ شدن بستر رودخانه‌ها است، بیان کرد: در مجموع وضعیت زنجان قابل مقایسه با جنوب کشور نبوده و خسارتی که از محل سیل وارد شده قابل جبران بوده است.

زنجان در بروز سیل شرایط بهتری نسبت به دیگر شهرها دارد

رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه زنجان با تأیید این موضوع که زنجان به لحاظ جغرافیایی و قرارگیری آن در ارتفاع نسبت به استان‌های همجوار همانند قزوین در مواجهه با بحران‌هایی همانند سیل از شرایط بهتری برخوردار است، افزود: در بررسی شرایط توپوگرافی زنجان، پایین‌ترین نقطه منطقه راه‌آهن با ارتفاع 1500 متر و بالاترین نقطه مناطق سکونتی گاوازنگ با ارتفاع 1700 متر بوده که اختلاف ارتفاع بین مناطق زیاد نیست و همین می‌تواند دفع جریان‌های سطحی را به دنبال داشته باشد.