مرتضی شیرمحمدی- همه ساله در روزهای پایانی اسفند، شهرداری زنجان می کوشد که با تغییر دادن چهره شهر، فضا را برای  شهروندان و ورود مسافران نورزی آماده کند. یکی از عناصری که  در تغییر چهره شهر بسیار موثر است المان‌های نورزی هستند، المان‌ها پیام‌های بسیار متنوعی را می‌توانند به بینندگانشان برسانند، این آذین‌بندی‌ها می‌توانند کمک شایانی در ایجاد فضای متنوع و شاد بکند‌، نصب المان‌ها می‌تواند روحیه خوبی را در بین شهروندان ایجاد کند، به گونه ای که شهروندان با آن المان‌ها عکس یادگاری می‌گیرند و سعی در ارتباط با آن‌ها دارند. معمولا طراحی المان‌های شهری بر اساس ویژگی‌های اقلیمی، فرهنگی و آداب و رسوم منطبق با آن شهر  طراحی می‌شوند. المان‌های شهری باید به گونه‌‌ای طراحی شوند که هم در عملکردهای متفاوت و هم در زیبایی شهر، موثر واقع شوند و همچنین داشتن اطلاعات کامل از ویژگی‌های اقلیمی، فرهنگی و آداب و رسوم هر شهر، در طراحی رعایت شود.

نمادها و المان‌های شهری از جمله بناهای مهم در معماری و طراحی شهری محسوب می‌شوند و همچنین المان، تقویت‌کننده مکان و زمان ارتباطات اجتماعی و کلامی میان انسان، تداعی‌کننده اصول عرف جامعه و بازگو‌کننده جنبه‌های تاریخی یا فرهنگی و اجتماعی یک منطقه یا شهر است و سبب متمایز ساختن شهر‌ها از یکدیگر و کمک به جذب گردشگر از دیگر کارکردهای المان‌های شهری است که اما محصول این فعالیت‌ها خلق آثاری بوده ‌است که گاه ارزشمند، برخی اوقات معمولی و در مواردی نیز فاقد ارزش‌های زیبایی‌شناسانه و موجب تنزل فضای میدان بوده‌‌اند.

المان‌های نوروزی امسال چگونه بود؟ آیا این المان‌ها توانستند حس شور و نشاط نوروز را در بین مردم ایجاد کنند و آیا ارزش هنری و اجتماعی داشته‌اند‌، صرف این همه بودجه از جیب مردم چه دستاورد هنری و فرهنگی و اجتماعی در شروع سال برای مردم داشته است‌،

بیش‌تر کارها بیرون از استان طراحی شدند

برای شروع به سراغ رحمان پرچگانی از اساتید دانشگاه آزاد زنجان و از صاحبنظران حوزه فرهنگ زنجان رفتیم. وی که در چندین سال گذشته عضو کمیته سیما و منظر بوده و همراه این کمیته تلاش‌های زیادی را در طی  این سال‌ها برای اینکه شهر دارای المان‌های درست و میداین مناسب باشد و زیبایی‌های خاص خودش را بدست آورد، انجام داده است.

وی در خصوص المان‌های نورزی می‌گوید تمام کارهایی که امسال دیده شد به غیر از یک یا دو کار که می‌شود از کنارش گذشت، بقیه کارها اصلا وضعیت خوبی چه از نظر طراحی و چه از نظر محتوا و چه از نظر زیبایی‌شناسی نداشتند و فقط برای این طراحی شده بود که در میادین نصب بشود و خیلی به کیفیت طراحی و مسائل زیبایی‌شناسی حساسیتی نداشتند. از آنجایی که معلوم است بیشتر کارها سفارشی بوده و بیرون از استان و جاهای دیگر مثل مشهد، فرستاده شده و اینجا پذیرفته شده است، عملا خیلی ارزش صحبت کردن ندارند، با این همه بودجه، بایستی کارهای ارزشمندی صورت گیرد، کاری که بتواند فکر و ذهن مردم را به چالش بکشد و به تفکر وادار کند، وجود ندارد. یک سری خاطرت خیلی کم‌اهمیت مقطعی، ظاهرا برای دوره خاص بهانه برخی از کارها بوده که با اجرای بسیار ضعیف  و تکنیک بسیار ضعیف‌تر و از همه بدتر، جانمایی‌های بسیار بد، باعث شده که اصلا و ابدا در مورد این المان‌ها نشود صحبت کرد .

این استاد دانشگاه معتقد است بیش از 99 درصد  این کارها به هیچ وجه به شاخصه‌های فرهنگی‌، هویتی، بومی محلی و موضوعاتی که به منطقه خود ما ارتباط داشته باشد، مربوط نبوده به غیر از یک مورد که آن همه به صورت بسیار ناشیانه و ابتدایی ساخته شده است و آن هم سردر قدیمی دروازه رشت زنجان بود که به شکل کاردستی ساخته شد.

و در مورد المان پنکه اظهار داشت: موضوعات نوستالژیک می‌تواند بهانه خوبی برای ساختن المان شود به شرطی که اجرای خوبی داشته و فکر خوبی پشت سر آن باشد و از طرفی جا‌نمایی درستی داشته تا بتواند به خوبی از آن استفاده شود ولی قالب این کارها مثل پنکه برای مقطعی و دوره خاصی بود که فقط یک نسلی این نوستالژی را می‌دانستند چیست که این هم به خاطر اجرا، بسیار ضعیف بود و با دید بد و منفی ذهنیت بدی القا می‌شد. در دنیای تبلیغات اگر می‌خواهید چیزی را تخریب کنید با روش بد و به تعداد بسیار زیاد اجرا کنید و به تعداد بسیار زیاد روی آن کار اصرار کنید. این کار را کردند و با روش ناشیانه  و سفارشی و بدون داوری درست آثار، باعث شدند که تبلیغات بدی صورت بگیرد و حتی آن ذهنیت‌هایی که از قبل داشتیم به صورت بدی تداعی شد و الان شخص بنده هیچ گاه دوست ندارم به فکر آن موضوعات بیفتیم .

پرچگانی در ادامه با انتقاد از المان دروازه رشت، آن را  یک کار دستی متوسط و ضعیف می‌داند و معتقد است که این اولا باید در فضای بازتری و بزرگ‌تری این المان انجام می‌شد و از طرفی ما اگر می‌خواهیم به مسائل فرهنگی، سنتی و هویتی‌مان برگردیم، روش مستقیم، روشی نیست که با آن بشود ذهنیت را القا کرد، استفاده از موضوعات سنتی مثل نقش مایه‌ها و المان‌های سنتی به شکل ناشیانه، نشناختن دریچه‌های روح است، یعنی ما انگار روح خودمان را نمی‌شناسیم، آن دریچه‌هایی که می‌توانند ما را در خودشان مدفون کنند را ظاهرا نشناخته‌ایم‌، چسپاندن المان‌های تکراری نقوش سنتی به شکل ناشیانه و به شکل افراطی و بدون حساب و کتاب و بدون اینکه درونی شده باشد و برای خود ما جا افتاده باشد و از ته دلمان برآمده باشد، طبیعتا اثر بدی خواهد گذاشت، ممکن است تعدادی  به راحتی از کنار مسائل بگذرند و چند عکس هم بگیرند و خوششان بیاید ولی ما به عنوان هنرمند وظیفه دیگری داریم و ارگان‌های فرهنگی وظیفه‌شان این است که دیدگاه فرهنگی را رواج دهند و مردم را به تفکر وادارند نه اینکه از فکر کردن خارج کنند، دیدن چنین کارهایی، همچون حجم‌هایی  که بیشتر ما را به خمودگی وامی‌دارد و فقط زندگی با گذشته را ایجاد می‌کند، به نظر بنده اصلا زیبا نیست و در این برهه زمانی محلی از اعراب ندارد، حضرت علی(ع) فرمودند که فرزند زمان خویشتن باشیم و حرفی که می‌زنیم متعلق به زمان خودمان باشد نه اینکه با روش خیلی قدیمی و ابتدایی، حرف امروزه را بخواهیم بزنیم، با این کار طبیعتا نتیجه مناسبی نخواهیم گرفت.

وی در مورد داوری‌ها اینگونه اظهارنظر می‌کند: تا آنجایی که بنده اطلاع دارم همه داوری‌ها  از طریق سیستم اداری و مکانیزه شهرداری اتفاق افتاده است و کسی که تخصص هنری و مجسمه‌سازی داشته باشد در این کمیته حضور نداشته است و  سوال اساسی اینجاست که آیا شهرداری این تخصص را دارند که مستقیم وارد همچنین بحثی شوند؟ از طرفی در چند سال گذشته که کمیته زیباسازی در شهر وجود داشته است چرا کار این کمیته را قطع کردند، در این کمیته بدون هیچ‌گونه چشم‌داشتی کار می‌کردیم فقط و فقط به خاطر اینکه شهرمان دارای المان‌های درستی باشد و میداین مناسبی طراحی شود که زیبایی‌های خاص خودش را بدست بیاود. متاسفانه ترکیب کنونی مجموعه شهرداری  به هیچ وجه به کار شورایی و کار گروهی اعتقادی ندارند و اگر کمیته‌ها و گروه‌هایی وجود داشته باشند  فقط برای این است که ظاهر قضیه را قانونی جلوه بدهند، اکثر کارها از طریق رابطه اتفاق می‌افتد و به هیچ وجه به مسائل تخصصی توجهی نمی‌شود، اصلا یکی از دلایلی که کمیته زیباسازی را خلع ید کردند و یکسویه و با بی‌احترامی کنار گذاشتند، به خاطر مقاومتی بود که از طرف کارهای سفارشی از شهرهای دیگری مثل مشهد و دامغان وارد می‌شد و اساسا سازمان زیباسازی خیلی در این حوزه نه توانایی داشت و نه تخصصی و نه ورود می‌کرد. همه این کارها توسط خود شهرداری و ترکیب پیرامونشان انجام می‌شود و این نقدی که به این قضایا وارد است و ما  به شدت اعتراض داریم.

برای انعکاس نظر داوران در پاسخ به انتقادات مطرح شده، سراغ زهره ترابی، از داوران شاخص المان‌های نورزی رفتیم که ایشان اینگونه پاسخ دادند: پاسخ سوالات غیرکارشناسی را نمی‌دهم و تا به امروز ایشان هیچ پاسخی نداده‌اند!

از سایر داوران  هم از طریق سازمان سیما و منظر به عنوان سازمان مسئول دعوت به نظر و پاسخگویی شدیک که هیچ پاسخی از ناحیه سازمان سیما و منظر و داوران دریافت نشد!

کمیته زیباسازی، اساسنامه نداشت

تنها کسی که به برخی انتقادات جواب داد، خانمرادی ریاست سازمان سیما و منظر شهری زنجان بود. وی در پاسخ به این سوال که  این را می‌پذیرد امسال جنبه هنری المان‌های نوروزی کم بوده؟ می‌گوید: المان‌های سال گذشته شهرداری جزو نقاط مثبت شهرداری زنجان است، معیار ما مردم است، ما بازخوردهای مثبتی از سامانه 133 شهرداری گرفته‌ایم و مردم نظرشان در این باره مثبت بوده است.

وی با اشاره به این نکته که طبق نظرسنجی سایت همدلی زنجان، مردم المان سال گذشته را جزو نقاط قوت شهرداری و شورای شهر زنجان ذکر کردند، گفت: اگر معیار مردم نیست، پس معیار چه کسانی هستند؟!

وی در خصوص انحلال کمیته سیما و منظر پاسخ داد: واقعیت این است که کمیته زیباسازی، اساسنامه نداشت و معیار قانونی هم نداشت ما در حال حاضر در حال در حال آماده‌سازی اساسنامه برای یک کمیته جدید هستیم که در آن از تخصص‌های مختلف حضور خواهند داشت.

خانمرادی در ادامه با اشاره به این مطلب که هدف ما خارج شدن از المان است به دلیل اینکه خیلی از کشورها از حوزه نمادگرایی خارج شده‌اند و ما هم نمی‌خواهیم دنبال نماد‌گرایی برویم، زیباسازی شهری صرفا دیگر المان نیست، تاکید کرد: موضع جدید این است که خیلی از کشورها از حوزه نمادگرایی خارج شده‌اند و وارد بحث‌های هویتی و اصالتی زیباسازی شهری شده و ما هم باید شروع کنیم و کمیته زیباسازی ما، کمیته المان نخواهد بود و این مباحث را  هر کسی هم که طرح می‌کند در دوره نمادگرایی است. امسال تهران المان کار نکردچون روی موضوعات زیباسازی کار می‌کنند.

 وی به این سوال که چرا المان‌های امسال زنجان همان المان نوروزی سال 1397 مشهد است، پاسخی نداد.

اسناد و مدارک موجود بیانگر این مطلب است که اغلب المان‌های نوروزی کپی است

در نهایت یک کارشناس ارشد معماری، پژوهشگر حوزه‌های معماری و طراح و مجری چندین پروژه معماری و المان شهری، تیر خلاص را بر پیکر المان‌های نورزی زده و ادعای جدیدی مطرح کرد، این‌که المان‌های نوروزی 1398 زنجان کپی کاری از المان‌های نورزی سال 1397 مشهد، سبزوار، رفسنجان و  شیراز است!
در پاسخ به رعایت مولفه‌های بومی و منطقه‌ای در المان‌سازی می‌گوید، ما مفاهیم غنی مهم در زنجان داریم که اگر به آنها به عنوان سوژه نگاه کنیم، می‌توانیم از آن‌ها المان‌ها نوروزی در بیاوریم، نه تنها المان‌ها نورزوی بلکه المان‌های شهری. ما در دوره‌های مختلف گذشته سبک‌های معماری خیلی قوی داشته‌ایم که متاسفانه برخی از آنها تخریب شده و آپارتمان ساخته‌اند و در نهایت از جامانده‌های این بناها که هم اکنون موجود است و در راس آنها خود بنای سلطانیه دنیایی از طرح است. ما از سلطانیه همیشه یک گنبد می‌بینیم در حالی که وقتی وارد سلطانیه می‌شویم هزاران طرح و تزئینات وجود دارد که می‌تواند کانسپت‌های خوبی برای المان از آنها استخراج نمود. بنده سال‌هاست روی این موضوع کار می‌کنم و در طرح‌های معماری و ساخت نقش برجسته‌های سفالی بهره می‌برم با این حال هنوز ما به یک هزارم طرح‌های سلطانیه و دیگر بناهای جامانده از دروه‌ها و سبک‌های مختلف معماری هم نرسیده‌ام، فارغ از مباحث معماری، در فرهنگ بسیار غنی مردم شهر زنجان، کاراکترهایی در داستان‌ها واساطیر وجود دارد که می‌توان به آنها پرداخت. همچنین آئین و آداب و رسوم بومی زنجان دارای پارادیم‌های مختلفی است که نباید از آنها بی‌بهره ماند و ظرفیت استخراج هزاران کانسپت در این فرهنگ بومی وجود دارد که متاسفانه سرمایه‌های این شهر صرف معرفی و کپی المان‌های دیگر شهرها شده است.

وی در مورد داوری المان‌های نوروز 98 زنجان گفت: اولا باید در یک فراخوان مشخص باشد که آیا ملی است، منطقه‌ای و یا استانی است، که هر کدام شرایط خاص خود را دارد که اگر استانی است باید از هنرمندان استان بهره جست و نه غیر بومی‌ها، که الحمدالله دانش‌آموختگان هنر و معماری در زنجان بسیارند و می‌توان با جذب آنها جهش‌های بزرگی در این عرصه انجام داد. دوما در مسابقات هنر و معماری با هر موضوعی می‌باست نام داوران آن رویداد در پوستر فراخوان ذکر گردد و قاعدتا داوران باید افرادی مستقل، نفوذناپذیر و متخصص و دارای صلاحیت داوری باشند، با یک رزومه خوب که نشان از حضورشان در مسابقات باشد. سوما فراخوان‌های مختلف در حوزه‌های معماری و شهر‌سازی جهت بالا رفتن کیفیت بناها، سیما و منظر شهرها و در نتیجه ارتقاء کیفی معماری و شهرسازی از یک سو و بهربرداری مناسب از فرصت‌های بوجود آمده از برگزاری مسابقات طراحی به عنوان یکی از روش‌های شکل‌گیری فضای شهری میب‌ایست با مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی ایران همچنین مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی منطبق باشد و مسابقات مهم معماری و شهرسازی حتما باید در دبیرخانه مسابقات معماری و شهرسازی ایران ثبت شود تا فرایند مسابقه مورد نظارت و رسیدگی و حل اختلاف شود. حال سوال اینجاست که تا چه حدی این موارد رعایت شده است؟
اغلب المان‌های نوروزی، کارهای اجرا شده سال قبل شهر مشهد، سبزوار و طبس است و چند مورد هم کپی‌هایی از شیراز و اصفهان بودند، این المان‌ها از چهار حالت خارج نیست
حالت اول همانطور که در تصاویر هم پیداست، برخی آثار بقدری شبیه هستند که اینگونه به نظر می‌رسد
ممکن است المان‌های مستعمل شهری مثل مشهد باشد یعنی اینکه سال 97 ساخته و نصب شده است و امسال مجددا در شهر زنجان استفاده شده‌اند، حالت دوم این است که هر آنچه در مشهد ساخته شده است، نمونه دیگری هم ساخته و به شهر زنجان نیز فرستاده‌اند، حالت سوم هم این است که در زنجان هیچ معمار و طراحی وجود نداشته و این بزرگواران نشسته‌اند و هرآنچه در مشهد ساخته شده است را عیناً تَکرار کرده یا با تغییراتی در طرح، کاری بی‌محتوا ساخته‌اند، مثلا در مشهد المان بال فرشته ساخته شده جهت گرامی داشت یاد ماموران آتش‌نشانی و امداد نجات که در حوادث از دنیا رفته‌اند بوده و در زنجان همان بال فرشته را ساختند و جلوی آن یک دوچرخه گذاشتن که این کار محتوا و فرم را دگرگون کرده و کاریکاتوری از المان اورجینال شده و از اصل موضوع که پر محتوا نیز بود، پرت شده است .اسناد و مدارک موجود بیانگر این مطلب است که اغلب المان‌های نوروزی کپی است.
این کارشناس ارشد معماری در پاسخ به این مطلب رئیس سازمان سیما و منظر شهری که گفته بود "ملاک مردم است و مردم از ما راضی هستند"، پاسخ داد: بازخوردها می‌تواند خوب باشد، بنده هم نسبت به حجم کارهای انجام شده به لحاظ تعداد کارها نظری مثبت دارم اما برای کیفیت و محتوا رای بنده منفی است و اینکه هر نظرسنجی و بازخوردی باید دارای روشی علمی و با شاخصه‌هایی معتبر باشد.
وی در پاسخ به انتقادات مطرح شده برای المان پنکه گفت: در این مورد باید گفت ارتباطش با نوروز چیست؟ با چه شاخصه‌هایی داوران آن را انتخاب نموده‌اند؟ المان پنکه می‌تواند نوستالوژی نسبتا متوسطی در ایام گرم سال باشد نه عید نوروز، فارغ از بحث اینکه فرم و اجرای آن، اجرای خوبی بوده یا نه؟در کل موضوع المان پنکه با فراخوان المان نوروز در اقلیم و فرهنگ نوروز زنجان سنخیت چندانی ندارد.
ای کاش با بودجه ای که برای ۵۰ المان نوروزی هزینه شده ( با میانگین قیمت هر کدام ۱۵ میلیون ) چند اثر پر محتوا و ماندگار بود که هم منطبق با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی معماری و شهرسازی ایران ساخته می‌شد و همچنین برآمده از فرهنگ، اداب، رسوم و معماری مردم زنجان بود.