الهام احمدی- بازارهای سنتی در سازمان فضایی شهرهای قدیمی و تاریخی نقشی محوری در اقتصاد شهری داشته‌اند اما در طی دهه‌های اخیر علاوه بر تغییر در نقش و کارکرد و شکل بازارهای سنتی که در میزان مقبولیت آن تأثیر گذاشته برخی سیاست‌های مدیریت شهری و اجرای بعضی از طرح‌ها نیز در این موضوع بی‌تأثیر نبوده و بازار زنجان نیز از این امر مستثنی نیست چرا که برخی از صاحب‌نظران از کاهش مقبولیت بازار زنجان نسبت به بازار رقیب همانند قزوین سخن به میان می‌آورند.

شهرزاد مقدم، از جمله صاحب‌نظرانی است که معتقد است طبق نتایج مطالعات انجام شده در دانشگاه زنجان تمایل مردم ابهر به خرید از بازار زنجان کمتر شده و به مرور به قزوین روی می‌آورند در حالی که پیش از این بازار زنجان و قزوین در جذب مشتری رقابت داشتند.

به گفته این استاد دانشگاه، مطالعات نشان داده است که به میزان افزایش قدرت تأثیرگذاری شهر ابهر در منطقه و افزایش حوزه نفوذ آن، مرزهای حوزه نفوذ و حوزه کششی زنجان کوچک‌تر شده و از قدرت نفوذ­ آن کاسته شده است.

افزایش ضریب کشش­پذیری شهر ابهر نسبت به زنجان در سال‌های 75 تا 85

مقدم با تأکید بر این‌که طبق مطالعات انجام شده ضریب کشش­پذیری زنجان بین سال‌های 55 تا 65 از 2.49 به 2.54 در سال‌های 75 تا 85 تغییر یافته است، بیان کرد: این در حالی است که این ضریب برای شهر ابهر بین سال‌های  55 تا 65، 2.11 بوده که در روند رشد و توسعه شهر در سال‌های 85 تا 75 به نرخ 3.58  افزایش یافته است.

وی خاطرنشان کرد: بررسی حوزه نفوذ فرا منطقه‌ای کلانشهر تبریز در سال‌های 1375 تا 1385 با مراکز استان‌های مجاور نشان می‌دهد که در سال 1375 از فاصله 280 کیلومتری حدود 187 کیلومتر در حوزه نفوذ شهر تبریز و حدود  92 کیلومتر در حوزه نفوذ شهر زنجان بوده و در سال 1385 حدود 186 کیلومتر در حوزه نفوذ شهر تبریز و حدود 93 کیلومتر در حوزه نفوذ شهر زنجان است.

کاهش حوزه گرانشی شهر زنجان از سمت قزوین و تهران

این مدرس دانشگاه با بیان این‌که آمارهای مذکور نشان از افزایش نه چندان مطرح حوزه گرانشی شهر زنجان در این سمت است در حالی که اعداد و ارقام نشان از کاهش حوزه گرانشی شهر زنجان از سمت شهر قزوین و تهران است، یادآور شد: امید است با راه‌اندازی و دو خط شدن راه آهن زنجان، حوزه نفوذ شهر افزایش یافته و بر توان اقتصادی افزوده شود.

وی با تأکید بر این‌که طبق مطالعات انجام شده حوزه نفوذ بازار زنجان شهرهایی از جمله ابهر، بیجار، میانه، خرمدره و غیره است، عنوان کرد: با طرح‌های اجرایی شده در حوزه ترافیک شهر و اعمال محدودیت تردد، مسافرانی که از بیجار برای خرید از شهرهای اطراف وارد بازار می‌شوند با مشکل عدم دسترسی مواجه شده و مجبورند کل شهر را دور بزنند در حالی که در همه جای دنیا راحت‌ترین بخشی که می‌توان به آن دست‌رسی پیدا کرد بخش مرکزی است ولی این موضوع در زنجان کاملاً برعکس است.

کاهش تمایل مردم ابهر به خرید از بازار زنجان و افزایش مقبولیت بازار قزوین

مقدم با بیان این‌که شهروندان بومی زنجان به سختی یک راه دست‌رسی آسان به بازار زنجان را پیدا می‌کنند چه رسد به غیربومی‌ها، چون تمامی محورهای اطراف بازار یک طرفه شده است، تصریح کرد: مدیران شهری باید به این نکته توجه داشته باشند که حوزه نفوذ بازار زنجان فقط مردم زنجان نیستند، طبق نتایج مطالعات انجام شده در دانشگاه زنجان تمایل مردم ابهر به خرید از بازار زنجان کمتر شده و به مرور به قزوین روی می‌آورند در حالی که پیش از این بازار زنجان و قزوین در جذب مشتری رقابت داشتند.

این استاد دانشگاه با یادآوری این مطلب که با طرح‌های اجرایی شده مقبولیت بازار زنجان کمتر شده است، خاطرنشان کرد: مهم‌ترین ویژگی حمل و نقل پایدار دست‌رسی آسان و راحت است در حالی که این موضوع متأسفانه در بخش مرکزی شهر مشاهده نمی‌شود.

وی با اشاره به این‌که دامنه حوزه نفوذ شهرها به عواملي مانند قدرت اقتصادي، ميزان جمعيت و فاصله بستگي دارد، افزود: شهر زنجان نيز داراي حوزه نفوذ و در رأس سلسله مراتب نظام شهري استانی قرار گرفته است و از نظر اقتصادي، سياسي، آموزشي و غیره از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است.

این مدرس دانشگاه با بیان این‌که ظرفیت‌های موجود شهر زنجان سبب شده تا جمعيت زيادي از شهرها و سکونتگاه‌های روستایی اطراف برای برطرف کردن نیازهای اداری، معیشتی، و غیره وارد زنجان شده و بعد از اتمام فعاليت به شهرها و سکونتگاه‌های خود بازگردند، تصریح کرد: سوال اساسی اینجاست كه محدوده حوزه نفوذ شهر زنجان كجاست؟ تعيين حوزه نفوذ شهر به دلايل اقتصادي، ارائه خدمات و غیره از اهميت ويژه‌اي برخوردار است، روش‌هاي مختلفي چون مدت دسترسی و گرانشی براي تعيين حوزه نفوذ شهر از طرف صاحب‌نظران ارائه شده است.

وی با بیان این‌که شهر دارای چندین مرز و محدوده است، خاطرنشان کرد: محدوده شهر عبارت است از حد کالبدی موجود شهر و توسعه آتی آن که با محدوده قانونی شهر و طبق قوانین مربوط به شهرداری‌ها تعیین شده متفاوت است از سویی محدوده خدماتی شهر طبق ضوابط، محدوده­‌ای است که داخل آن شهرداری به ارائه خدمات شهری و صدور پروانه ساختمانی برای یک دوره­ معین اقدام می‌کند.

مقدم با اشاره به این‌که سه محدوده مذکور پایه و اساس عمده برنامه‌ریزی‌های کالبدی و اقتصادی در حوزه شهرداری است، یادآور شد: آنچه سبب موفقیت یک پروژه شهری و سیاست­گذاری در راستای آن می‌شود توجه به حوزه نفوذ شهری و روابط فضایی شهر با سکونتگاه‌های پیرامونی است.

وی با بیان این مطلب که حوزه نفوذ یک شهر دارای مرز کاملاً مشخص و قطعی نیست بلکه به صورت طیفی از شدت روابط بین شهر و سکونتگاه‌های اطراف آن مطرح می‌شود، بیان کرد: هر چه از شهر مرکزی دورتر شویم شدت این روابط کمتر شده و در مواقعی بسته به شرایط جغرافیایی ، ممکن است ارتباطات و عملکرد حوزه یک شهر به صورت لکه‌های جدا از یکدیگر ظاهر شود.

به گفته این استاد دانشگاه وسعت و شعاع عملکرد حوزه­ نفوذ را نقش شهر، مرتبه شهر در نظام سلسله مراتبی، عوامل جغرافیایی نظیر ناهمواری یا دیگر عوارض طبیعی و سرانجام سهولت دسترسی تعیین می‌کند علاوه بر آن فاصله نزدیک­ترین شهر بعدی نیز در تعیین حوزه نفوذ یک شهر موثر است.

مقدم با بیان این‌که اصطلاح حوزه نفوذ نمایانگر میدان تأثیر و نفوذ خدمات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی یک شهر در روستاها، روستا_شهر، شهرک‌ها، بخش‌ها، شهرهای کوچک مجاور آن است، بیان کرد: برای تعیین حوزه نفوذ به عواملی چون عرضه کالاهای شهری و تدارک مصنوعات ساخته شده در شهر، ارائه خدمات درمانی و بهداشتی مستقر در شهر، ارائه سرویس‌های خدماتی و تعمیراتی موجود در شهر، شبکه ارتباطی و امکانات حمل ونقل مسافری و کالایی باید توجه کرد.

 به گفته این استاد دانشگاه شهرها عمدتاً دارای حوزه نفوذ عام و خاص و یا حوزه نفوذ مستقیم، متوسط و ضعیف هستند از همین رو حوزه نفوذ عام یک شهر که در ارتباط با شهرهای دیگر باشد ممکن است به تناسب شدت و ضعف عملکردهای متفاوت شهری تحت تأثیر شهرهای دیگر قرار گیرد.

وی با اشاره به این‌که حوزه نفوذ خاص بیشتر در شعاع نزدیک قرار دارد و مناسبات روزمره و نیازهای متقابل جاری را عمدتاً با همان شهر انجام می‌دهد، بیان کرد: با توجه به گسترش تکنولوژی و فعالیت‌های مجازی و حمل و نقل سریع و آسان تعیین حوزه نفوذ دقیق شهر مشکل است و روز به روز از دامنه حوزه نفوذ شهرهای ضعیف کاسته شده و بر حوزه نفوذ شهرهایی که نقش بیشتری در فعالیت‌های تولیدی و تجاری، آموزشی و درمانی و ... افزوده می‌شود.

نقش موثر بازارهای هفتگی، بازار دام، عمده فروشی محصولات تولیدات صنایع‌دستی و تبدیلی در تعیین شعاع حوزه کشش

مقدم با بیان این‌که در کنار حوزه نفوذ، حوزه کشش شعاع و حوزه برد کالاها و خدمات است که با شدت و ضعف نقش شهر و تقاضا چه برای مصرف در حوزه شهرها یا مناطق دیگر تعیین می‌شود، یادآور شد: بازارهای هفتگی، بازار دام، عمده فروشی محصولات تولیدات صنایع‌دستی و تبدیلی در تعیین شعاع حوزه کشش نقش موثری دارند

به گفته این مدرس دانشگاه حوزه نفوذ شهر زنجان امروزه مجموعه‌اي است از چند شهر و کانون جمعيت بزرگ نزديک به هم که داراي ارتباط روزمره و متقابل و سرنوشت مشترک بوده و اجزاي يک مجموعه واحد را تشکيل داده و ارتباط‌دهنده شهرهاي پيراموني است.

وی با بیان این مطلب که بازار زنجان به عنوان مرکز اصلی تبادلات در سطح شهر و منطقه بوده و به رغم وجود شهرهای مختلف و پراکنده در سطح استان، بازار هنوز هم اهمیت حیاتی در تبادل کالا و تبادلات منطقه‌ای کالاها و خدمات به ویژه محصولات کشاورزی استان را بر عهده دارد از سوی دیگر تأمین‌کننده کالاهای مورد نیاز مراکز کوچک سکونتی و روستاها است و به لحاظ ازدیاد سرمایه در جهت تبدیل شدن به عمده فروشی در حرکت است.

مقدم توجه به موارد مذکور و ایجاد بستر مناسب برای افزایش گرانش شهری زنجان را از مهم‌ترین اقدامات و برنامه‌ریزهای مسئولان شهری دانست.

وی با تأکید بر این‌که پیوندهای ناگسستنی شهرهاي ابهر، خرمدره، قیدار، طارم و غیره در داخل استان و میانه، بیجار، تکاب، خارج از مرزهای سیاسی استان در قالب حوزه نفوذ شهر زنجان و روابط فضایی حاکم بر آن نادیده گرفتنی نیست، بیان کرد: يکپارچه ديدن عملکرد و وابستگي اين شهرها در کنار شهر زنجان و ارائه طراحي جامع و تعريف نقش هر يک از اين شهرها در تحلیل روابط فضایی شهر زنجان ضرورتي اجتناب‌ناپذير است.

این مدرس دانشگاه با اشاره به این‌که روابط فضایی شهر زنجان با شهرهای خارج از مرز استان یکسان نبوده و از شدت و تراکم واحدی برخوردار نبوده و به شرایط جمعیتی و نقش شهر در ساختار فضایی منطقه بستگی دارند، بیان کرد: در شبکه شهری منطقه باید دیدی فراتر از مرزهای سیاسی داشت و رشد و گسترش و گرانش شهرهای همجوار چون ابهر و قزوین را مورد توجه قرار داد.