لیلا محمدی- کمبود منابع آبی یکی از دلایل محدودیت توسعه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات است و آبخیزداری و آبخوان داری با تقویت منابع آب سطحی و زیرزمینی می‌تواند در جهت توسعه کشور موثر باشد، اما با توجه به ارائه آماری از سوی اداره کل منابع طبیعی استان مبنی بر اجرای عملیات آبخیزداری در حدود 20 درصد از مساحت مطالعه شده، مشخص است که اهمیت پروژه‌های این دستگاه در حوزه «آبخیزداری» از سوی مسئولان امر جدی نگرفته شده است.

براساس گزارش‌های منتشره از سوی وزارت نیرو، زنجان در دسته 13 استان هدف کشور مواجه با تنش آبی شدید قرار گرفته است که البته عده‌ای بی‌برنامگی مسئولان و برخی نیز عدم توجه مردم به الگوی مصرف آب را عامل بروز بحران آب در استان مطرح می‌کنند.

کمبود منابع آب شیرین مهم‌ترین چالش امروز جهان و کشور است و با توجه به این‌که کشور در منطقه خشک قرار دارد تبخیر در آن 2 برابر متوسط جهانی است.

در حال حاضر میزان فرسایش خاک در ایران حدود 17 تن در هکتار است که این میزان حدود سه برابر میانگین جهانی است. با توجه به این‌که میانگین شاخص جهانی فرسایش پنج تا 6 تن در هکتار است، میزان فرسایش در ایران حدود 3 برابر میانگین جهانی است.

یکی از مهم‌ترین مشکلات حوزه‌های آبخیز فرسایش خاک است که موجب از دست رفتن حاصلخیزی خاک و منابع ملی می‌شود، همچنین عوامل زمین‌شناسی، تغییرات اقلیمی و بروز خشکسالی نیز از عوامل مهم ایجاد فرسایش خاک به حساب می‌آیند، کشورهایی که نسبت به بهره‌برداری پایدار از منابع آب و خاک و محیط زیست اقدام و از فعالیت‌هایی که منجر به جلوگیری از تخریب و فرسایش خاک می‌شود، ممانعت می‌کنند، خاک پایدار و حاصلخیزتری نیز دارند.

از بین بردن پوشش گیاهی، چرای بی‌رویه، قطع درختان، کشاورزی ناپایدار، تغییر کاربری اراضی زراعی و باغات و مدیریت ناپایدار منابع خاک، اجرای طرح‌های غیر اصولی منابع آب و تغییر جریان طبیعی آب، خشکاندن تالاب‌ها و عدم توجه به حق آبه‌های زیست محیطی از عوامل فرسایش خاک محسوب می‌شوند که با دخل و تصرف انسان‌ها در طبیعت صورت می‌گیرد.

مهدی نوربخش مدیریت پایدار منابع خاک، حفاظت جنگل ها و مراتع و اجرای طرح‌های جنگلداری و مرتع داری، آبخیزداری، آبخوان‌داری و عدم تخریب سرزمین را در کاهش روند فرسایش خاک بسیار موثر می‌داند و معتقد است: آبخیزداری یکی از راه‌های موثر در مدیریت آب آبخیزداری است که از هدر رفت آب‌های سطحی، بروز سیل و رسوب جلوگیری می‌کند و از طریق ذخیره و نفوذ آب‌های سطحی در خاک باعث استفاده بهینه از حداقل بارش‌ها می‌شود.

رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با بیان این‌که آبخیزداری از طریق ذخیره منابع آبی، تقویت پوشش گیاهی را به دنبال داشته و همین مسئله به کاهش بیابان‌زایی و جلوگیری از پدیده گرد و غبار کمک می‌کند، ادامه می‌دهد: آبخیزداری با فعالیت‌های بیولوژیک منجر به تثبیت خاک می‌شود، تقویت پوشش گیاهی، تقویت سفره‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک از مزایای آبخیزداری است.

نوربخش با توضیح این‌که آبخوان‌داری مجموعه‌ای از عمليات مكانيكی است كه مهار و نفوذ سيلاب بر روی عرصه‌های آبخوان موجب احياء كمی و كيفی منابع آب و خاک می‌شود، اضافه می‌کند: آبخوان عبارتست از پهنه‌هایی با رسوبات دانه درشت به نام مخروط افکنه كه به آسانی آب را از خود عبور داده و موجب تغذيه سفره‌های آب‌های زيرزمينی می‌گردد و آبخوان‌داری به مديريت اين آبخوان‌ها اطلاق می‌شود، آب‌های زيرزمينی هميشه در شرايط بحرانی كم آبی نقش مؤثری ايفا كرده‌اند زيرا منابع آب‌های زيرزمينی خالص‌ترين و تميزترين آب‌ها بوده و كمتر نياز به تصفيه و گندزدایی دارند.

وی ضمن ابراز تأسف از بهره‌برداری بی‌رویه از ذخاير آب‌های زيرزمينی مناطق خشک و نيمه خشک، طی سال‌های اخیر، از طریق قنات، چاه‌های عميق و نيمه عمیق، افت سطح آب‌های زيرزمينی را نتیجه شوم ادامه‌دار بودن آن عوامل عنوان می‌کند.

نوربخش که در فعالیت‌های میدانی از کارشناسان و متخصصین اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان محسوب می‌شود تغذيه مصنوعی سفره‌های آب زيرزمينی را يكی از راه‌های استفاده بهينه از آب اعلام می‌کند كه توسط آبخيزداران انجام می‌شود مانند به كار بردن روش‌هایی برای نفوذ دادن آب باران و آب حاصل از ذوب برف‌ها به درون زمين، به طوری كه از هدر رفتن آب به شكل سيلاب و جاری شدن آن بر سطح زمين، به خصوص در فصل‌های غیر زراعی، جلوگيری به عمل آيد.

وی این کار را از آن رو مهم می‌داند كه آب می‌تواند از لايه‌های نفوذپذير زمين عبور كند و سپس با برخورد به لايه‌های غير قابل نفوذ، آب‌های زيرزمينی را تقویت نماید. اين آب‌ها به صورت چشمه، قنات، چاه‌های كم عمق و نيمه عميق مورد بهره‌برداری قرار می‌گيرند. اهميت اين عمليات وقتی خود را نشان می‌دهد كه در مناطق مورد نظر، رودخانه دائمی وجود نداشته و يا اين‌كه فقط رودخانه فصلی وجود داشته باشد.

به گفته نوربخش کنترل بیشترین شدت جریان سیل در رودخانه و کاهش اثرات مخرب آن، تغذیه و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی، جلوگيری از پايين رفتن سطح آب‌های زيرزمينی و کاهش هزينه‌های پمپاژ، جلوگیری از تبخیر شدن آب در سطح زمین، پيشگيری از نفوذ آب‌های شور به سفره‌های آب زيرزمينی از اهداف تغذيه مصنوعی است که توسط کارشناسان مربوطه پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در دستور کار اداره کل منابع طبیعی قرار می‌گیرد.

وی در پاسخ به سئوال صدای زنجان مبنی بر وضعیت پروژه‌های اجرائی آبخیزداری در استان با توجه به وضعیت نامطلوب بارش در زنجان و قرارگیری استان در شرایط خشکسالی و بحران آب عنوان می‌کند: تاکنون در حدود 20 درصد از مساحت مطالعه شده استان عمليات آبخيزداری، اجرائی شده که شامل انواع پروژه‌های مكانيكی، بيومكانيكی و بيولوژيكی است.

نوربخش با بیان این‌که در حوزه ایجاد پارک‌های آبخيز شهری، انديشه احداث پارک‌های آبخيز و يا انجام عمليات آبخيزداری در حوضه‌های آبخيز شهری از سال 1373 در استان مطرح و مورد مطالعه و اجرا قرار گرفت، ادامه می‌دهد: آبخيزهای شهری عرصه‌های مجاور و يا در برگيرنده شهرها هستند كه اقدامات مربوط در آبخيزهای شهری شمال زنجان (گاوازنگ) به مساحت 1960 هکتار و جنوب زنجان (سلمانلو) با مساحت 1463هکتار و آبخیز شهری قیدار با مساحت 1300 هکتار با هدف کنترل سیل و هرزآب در بالادست شهر و استفاده بهينه از آن‌ها، جلوگيری از تغيير كاربری اراضی، گسترش فضای سبز و تفرجگاه‌های طبيعی و نمايش انواع پروژه‌های آبخيزداری به شهرنشينان صورت گرفته است.

رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با بیان این‌که «البته عمليات ساماندهی رودخانه‌ها در استان به منظور تثبيت بستر رودخانه، كنترل فرسايش كناره رودخانه، جلوگيری از خسارات سيل در زمين‌های زراعی حاشیه رودخانه‌ها شامل عمليات اجرایی در رودخانه‌های قزل اوزن- قلعه چای و زنجان‌رود صورت گرفته است، می‌افزاید: اين عمليات تاكنون در طول 40 كيلومتر از رودخانه زنجان رود ، ده كيلومتر از رودخانه قلعه چای و بخشی از رودخانه قزل اوزن در منطقه ماهنشان انجام شده كه علاوه بر جلوگيری از فرسايش پيش رونده در اراضی حاشيه رودخانه‌ها موجب احيای چند صد هكتار زمين زراعی در ساحل آن‌ها نيز شده و خسارت سيل در مناطق مربوطه به صفر رسيده است.

وی با اشاره به اجرای پروژه‌های پخش سيلاب و آبخوان‌داری در 6 حوضه از استان نظیر هیدج، رضا آباد، كاكاآباد، خليفه‌لو، هارون آباد، ینگجه زنجانرود و خراسانلو با هدف جمع‌آوری و هدايت هرز آب‌ها و سيلاب‌های بهاره حوضه‌ها در محل‌های نفوذپذير و تزريق آب به سفره‌های زيرزمينی اقدام کرده است، می‌افزاید: با اجرای اين پروژه‌ها، سطح آب زيرزمينی در مناطق مربوطه بالا آمده و بهبود سفره آب زیرزمینی را در پی داشته و اجرای هر چه بيشتر اين نوع پروژه‌ها در سطح استان می‌تواند دشت‌ها را از خطر افت شديد آبهای زيرزمينی نجات دهد، در حال حاضر نیز پروژه‌های آبخوان‌داری در حوضه‌های والایش و خراسانلو در شهرستان ابهر نیز در دست اجرا است.

رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با اشاره به اجرای عملیات مکانیکی به سطح  3840000 متر مکعب، انجام عملیات بیولوژیکی به سطح 31500 هکتار و سایر عملیات اجرایی خاطرنشان می‌کند که در سال 1395 نیز تعداد 8 پروژه آبخیزداری در سطح استان اجرا گردید که همگی آنها با توجه به تخصیص اعتبارات عمرانی به طور 100درصد اجرا و تکمیل شد.

با این اوصاف اقدامات صورت گرفته در حوزه توجه به پروژه‌های آبخیزداری در زنجان قابل تقدیر است ولی کافی نیست، بر اساس مستندات راهبردهای بین‌المللی آینده(FDI)، ایران از سال‌ها پیش در معرض بحران آب قرار داشته اما در سه دهه اخیر برای مقابله با این بحران گام موثری از سوی مسئولان برداشته نشده ‌است.

سال‌های متمادی است که هشدارهایی از سوی کارشناسان داخلی و خارجی مبنی بر بحران در ایران صادر شده که با وضعیت امروز و آمارهای ارائه شده در این گزارش مشخص است که هیچ‌کدام جدی گرفته نشده است، انگار مسئولان فوتبالی ما که در دقیقه 90 اقدامات لازم را به طور جدی انجام نداده‌اند منتظر یک معجزه در وقت اضافه هستند.