از بحث چالش مدیریت بحران و پدافند غیرعامل نیز گذرمی کنیم چرا که عیان بوده و حوادث اجتماعی و طبیعی سال های اخیر نشان داد که هیچگونه آمادگی در شهرهای خود برای پاسخ به آنها نداریم یا نیازمند تقویت اساسی می باشد.

*با قانون ناظر وحاکم‌  بر شهرداری‌ها در ایران چگونه می توان با مشکلات ترافیک و آلودگی هوا در شهرها مقابله کرد؟

به دلیل عدم استقرار حکوت محلی در شهر، ناچار مدیریت شهری و  شهرداری به عنوان هدف انتخاب گردیده است. اعتقاد دارم تکالیف و مسئولیت های مدیریت شهری  با توقعات و انتظارات شهروندان و حکومت همسانی ندارد. چند سال پیش قانون هوای پاک تصویب و وظایف همه دستگاه ها مشخص ولی در عمل اجرا نشده است . یکی از دلایل روزمرگی است. دولت ملی محلی آنقدر تصدی گری دارند که فکری برای چشم انداز آتی نمی توانند داشته باشند. در موضوع آلودگی هوا و ترافیک هم به اینگونه است. 1380 در معیت شهردار طرابوزان ترکیه از شهر بازدید می کردیم. قبل از رسیدن به  هر چراغ راهنمایی ، برای عبور خودرو شهردار ، چراغ، سبزمی شد. چرا که پلیس زیر نظر شهردار ، محیط زیست ، بهداشت و درمان و .... زیر نظر شهردار بودند و شهردار به معنای واقعی کلمه کلید دار شهر است.

از دکتر فیروز فر و نوعی چه انتظاری می توان داشت که مدیریت انهار شهری ، مدیریت استقرار صنایع ، مدیریت پلاک  گذاری اتوموبیل را در اختیار ندارد. شهرداری به تنهایی نمی تواند معجزه نموده و این مشکلات را حل نماید. هر چندقانون  طرح جامع مدیریت شهری و روستایی تقریبا جامع است، ولی اعتقاد دارم دولت مرکزی تمایلی به تفویض و واگذاری اختیارات خود به حکومت محلی ندارد . محیط زیست سالم بدون پاسخگویی یک نهاد امکان پذیر نمیباشد. ترافیک روان نیازمند یک تصمیم واحد است. مدیریت ترافیک با شهرداری است ، اما تصمیمات در شورای ترافیک گرفته می شود و دستگاه ها بیش از آنچه با شهردار هماهنگ باشند با استاندار و نیروی انتظامی هماهنگ می شوند ، این مشکل اساسی مدیریت شهری بوده وبرای پاسخگویی مدیریت شهری باید اختیارات را هم تفویض نمود.

 در طرح آماده سازی یک محدوده زمینی به کاربری فضای سبزاختصاصی،  وظیفه ذاتی شهرداری احداث پارک است.شهرداری بدون اخد رضایت اداره راه و شهرسازی نمی تواند در زمینی که کاربری آن فضای سبز است، پارک احداث نماید . اگر پارکی احداث نمود و معارضی برای آن زمین فضای سبز پیدا گردید که پارک گردیده( و زمین های مسکونی اطراف را دولت فروخته و به حساب خزانه مرکزی واریز نموده است)، شخص آقای شهردا باید پاسخگوباشد. و ده ها مساله مثل آن که اختیارات  مدیریت محلی را تحت الشعاع قرار می دهد.

*نقش مشارکت شهروندان در فرآیند‌های تصمیم‌گیری شهری چقدر مهم است؟

شهر و وشهروند رابطه مستقیم با هم دارند. حقوق شهری یعنی آنچه شهروند به دلیل سکونت در شهر باید انجام دهد. مثلا رعایت قانون ساخت و ساز، پرداخت عوارض و مالیات و در مقابل تکالیف و مسئولیت هایی که انجام می دهد به یک حقوق شهروندی دسترسی پیدا می کند. در واقع توقعات و انتظاراتی از حکومت شهر دارد. انجام تکالیف و مسئولیت های شهروندی و در مقابل انتظارات نیازمند نقش فزاینده مشارکت عمومی در چارجوب کارآیی فرایند برنامه ریزی پایدار است.  

توسعه مشارکتی پایدار نوعی از توسعه است که از طریق همکاری ساکنان محلی به شفافیت دقیق و کامل نیازهای ساکنان محلی و شهری دست یافته و از طریق این نیازسنجی به خلق محله هایی قابل زندگی ، سرزنده و همسو با خواست و تمایلات ساکنان می رسیم . مثلا اگر گرایش مردمی به سکونت در شمال شرقی شهر است و ما شمال غربی شهر را برای سکونت آنها بدون نیازسنجی انتخاب می کینم، حس تعلق به مکان را در ساکنانی که بالااجبار در آن ساکن خواهند شد شکل می دهیم.

شهر یک پدیده اجتماعی ـ فرهنگی و فراتر از یک ساختار کالبدی است. شهر با حضور و تعامل ساکنان معنا و مفهوم پیدا می کند و بدون توجه به نیاز نمی توان به این مهم دست یافت. در سال 1380 هر هفته شنبه صبح ساعت 7 در یک محل حضور پیدا می کردیم . قبل از رفتن شهردار یک نیاز سنجی از اهالی محل صورت می پذیرفت و بر اساس نیازسنجی خود آنها ، اصلاحاتی هر چند کوچک در محل انجام می پذیرفت با حضور شهردار میزان رضایت مندی به سرعت بالا می رفت چون احساس می کردند هر چند کار کوچک ولی با نظر آنها پذیرفته است.

از اینرو یکی از عوامل موثر بر تحقق زیست پذیری شهری مشارکت بخش خصوصی و عمومی در فرایند اداره شهر می باشد.

*چطور می‌توان درآمدزایی از منابع غیرنفتی را در شهرها افزایش داد؟

تا دهه 1360 شهرداری یک نهاد دولتی محسوب و حقوق کارکنان آن توسط دولت پرداخت می گردید . از این رو ما با پایین ترین تخلفات شهرسازی روبرو بودیم. زیرا شهرداری در مقابل هر تخلفی به سرعت وارد عمل می شد وحتی در هر کوی  وبرزن یکی از وظایف پاک بان ها گزارش هر نوع عملیات ساختمانی بود.

در دهه 1360 با یک تصمیم غیرعقلانی باخودگردان نمودن شهرداری ها عملا چالش بزرگ برای مدیریت شهری فراهم گردید. بدون در نظر گرفتن درآمدهای پایدار برای شهرداری ها به یکپارچه نهادی که وابستگی حیاط خلوتی به دولت مرکزی داشت از بدنه دولت جدا شد و وظیفه هزینه و درآمد به خود شهرداری واگذار گردید. مشکل از اینجا شکل گرفت که شهرداری ها برای اداره شهر مجبور به فروش شهر گردیده وعملا تامین نیازهای خدماتی شهر به بهای فروش تراکم،تغییر کاربری به سود تجاری ومسکونی وتشویق به تخلف در ازائ جریمه در کمیسیون ماده 100 گردید.

 تامین مالی شهرداری ها دارای پیچیدگی های خاص خود می باشد . از یک طرف مدیران شهری باید درآمد مورد نیاز خود را از نظام شهر و شهروندان تامین نمایند ، از سوی دیگر منبع درآمدی باید به گونه ای باشد که فرایند حرکت شهر به سمت توسعه پایدار شهر را با خطر روبرو نسازد.

من منابع درآمدی عملیاتی شهرداری ها را در 4 شهر منتخب اعلام می کنم و امیدوارم به سمتی حرکت نماییم که این درآمدهای شهری برای شهرداری های ایران نیز محقق گردد. (ارقام به در صد)

*شهر کیپ تاون

مالیات بر دارایی 25.4 درصد

مالیات های دیگر -

هزینه های خدمات 40.9

کمک دولت 25.2

سایر موارد 8.5

*تورنتو

مالیات بر دارایی  41.5

مالیات های دیگر -

هزینه های خدمات 21.8   

کمک دولت 20.9

سایر موارد  15.8

*مادرید

مالیات بر دارایی 12

مالیات های دیگر 19

هزینه های خدمات 16

کمک دولت 39

سایر موارد  14

*بمبئی

مالیات بر دارایی19

مالیات های دیگر46

هزینه های خدمات 23

کمک دولت4

سایر موارد  8

البته آمار من مربوط به دهه 2010 است اما مطمئنا تغییری نداشته است. بیشترین بار درآمد شهرداری ها از محل چهارگانه فوق می باشد که بسته به سیستم حکومتی متفاوت است. در ایران مهمترین منبع درآمدی شهرداری ها که می تواند شهرها را بسوی رقابت پذیری سوق دهد و مدیریت شهری را تشویق به درآمد زایی پایدارنماید مالیات است که متاسفانه حتی مالیات های محلی که رنگ وبوی محلی دارد دست دولت مرکزی بوده و انگیزه ای برای دولت های محلی برای کسب در آمد به وجود نمی آید . در حال حاضر شکل گیری ده ها نقطه شهری در استان زنجان به ضرر شهرهایی است که درآمد را تولید می کنند ولی هزینه کرد آن با اختیار دولت مرکزی  در شهرهای کوچک پخش می گردد. اگر توجه نماییم در سال 1365 در ایران 496 نقطه شهری ودر 1400 بیش از 1300 نقطه شهری وجود دارد که بیش از 800 شهر جمعیتی زیر 10 هزار نفر داشته ودرآمد شهرداری تکافوی حتی هزینه جاری را هم نمی دهد.با این وجود دولت مرکزی برای تمرکز اختیارات حاضر است کل هزینه چنین شهرداری هایی را از خود پرداخت نماید .امروزه در استانی مثل زنجان در صورت قطع کمک دولتی این شهرداری های کوچک عملا در تامین نیازهای اولیه خود خواهند ماند.هرچند در جدول بالا هم ملاحظه کردیم کمک دولت ها در همه جای دنیا مرسوم است ،اما کمک با چرخاندن متفاوت است.

*در طراحی و اجرای طرح‌های توسعه شهری، چطور از نظر تعادل بین توسعه و حفظ محیط‌زیست بهره‌برداری می‌شود؟

    یکی از چالش هایی که شهرها اکنون و در آینده نیز با آن روبرو خواهند شد بحران های زیست محیطی است که  ازبین رفتن منابع طبیعی از جمله آن است. در دنیا این زنگ خطر سبب گردیده که بکارگیری  روش های علمی در جهت کاهش آسیب به محیط در سر لوحه امور قرار گیرد. این برنامه ها بسته به شرایط سیاسی در هرکشور شکل و مفهوم خاص به خود می گیرد. از آنجایی که یک برنامه متعلق به یک دوره زمانی و مکان خاص می باشد هر گونه تغیر در شرایط زیست محیطی می تواند اثرات مستقیم بر زندگی انسان ها داشته باشند. این مسئله در دنیا پذیرفته شده است که هر برنامه توسعه می تواند بین بخش های مختلف تناقض ایجاد کند مثلا احداث یک بزرگراه مطمئنا در بهبود حمل و نقل موثر است ، اما می تواند تناقض محیط زیستی ایجاد کند . از اینرو برای کاهش تناقض های بخشی معمولا برنامه ها همواره یک ضمیمه محیط زیستی را دارند. شهر زنجان از یک شهر 100 هزار نفری در سال 1355به حدود 500 هزار نفر در سال 1400 رسیده است و مطمئنا این رشد شهرنشینی با توسعه همگون و متوازن و پایدار همخوان نبوده است.

استقرار صنایع آلاینده روی در جنوب که با بادهای محلی شهر همسو می باشد. شا ید مهمترین دغدغه محیط زیستی عوام و خواص می باشد که بدون پیوست محیط زیستی برای زنجان اجرا گردیده است. در کنار آن سردرگمی و روزمرگی و نبود یک برنامه آمایشی بلند مدت برای شهر ـ منطقه سبب گردیده که مشکلات متعدد و بی شماری به وجود آید. در این زمینه مشارکت مردمی می تواند بسیار مهم باشد. در حال حاضر بزرگترین شهرک صنعتی زنجان در غرب شهر، گورستان جدید در همان جا و متاسفانه بزرگ ترین پروژه نهضت ملی مسکن دقیقا در روبروی آن در حال اجرا بوده ضمن اینکه بالا بودن آب های سطحی در همان منطقه شورجه در کنار آن عبور یک گسل که برخی از دوستان دانشگاهی زنجان بر آن تاکید دارند می توانست با یک پیوست محیط زیستی دغدغه شهروندان را پاسخ گوید که آیا در آینده نزدیک این مکان برای سکونت مناسب خواهد بودیا خیر ؟ در این صورت مسائل زیست محیطی در اذهان مدیران به عنوان نه بخشی مزاحم و غریب جلوه گر و نه پس از بروز مشکلات زیست محیطی وارد میدان می شوند.

*با توجه به نوسانات جمعیتی و افزایش نیازهای شهری، چطور می‌توان برای تأمین امکانات و خدمات شهری مناسب برنامه‌ریزی کرد؟

شهر زنجان در دهه 1360 در حدود 1200 هکتار مساحت داشت . رشد سریع شهرنشینی در دهه 1360 جمعیت کل  را به 215261 نفر در سال 1365 رساند که نرخ رشد 6 % را تجربه کرد . مشاور تهیه کننده طرح مساحت 4800 هکتار را برای شهر با نرخ رشد حدود 3.5 درصد پیش بینی نمود که جمعیت در سال 1378  به حدود 400 هزار نفر می رسید . اما در سرشماری سال 1375 جمعیت زنجان را 245 هزار نفر نشان داد و از اینجا مشکلات شهری آغاز  شد. در دهه 70 حدود 780 هکتار هم در پی الحاق گلشهر و پونک به محدوده شهر این مشکل را علنی تر کرد. مدیریت شهری در دهه 60 و 70 و 80 به محدوده 500 هزار نفری خدمات می رساند در حالیکه جمعیت استفاده کننده 240 هزار نفر بوده، یعنی هر شهروند عوارض یک فرد غایب را در شهر پرداخت می نمود. در دهه 1380 ما حدود 23 هزار قطعه مسکونی خالی داشتیم که می توانست موجودی مسکن شهر را تامین نماید . با شروع مسکن مهر بدون توجه به این اراضی خالی کاربری های خدماتی شهر در پونک و گلشهر تغیر کاربری یافته و با افزایش تراکم ساختمانی عملا قسمتی از شهر را به پرتراکم ترین نقطه و فاقد برخی کاربری های انسانی تبدیل کردیم. اگر در خیابان اصلی پونک قیمت تجاری هم ارز یا اصلی ترین خیابان شهر است و در ساعات شلوغی از جمعیت موج می زند به دلیل همین کمبود خدمات و افزایش تراکم انسانی بوده است.

*در حال حاضر شهر زنجان با مشکلات و چالش های اساسی روبرو است

*حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی در مناطقی از شهر به ویژه در سکونتگاه های پیرامون در حال نوزایی است.

*توجه به حاشیه ها و پیرامون بافت فرسوده و ناپایداری بافت شهری را تشدید کرده است.

*مهاجرت های روستا شهری در ساختار فضایی شهر موج می زند هر نوزادی که در بیمارستان زنجان متولد شود هر چند والدین ساکن روستا باشد شناسنامه زنجان دریافت و مستحق دریافت مسکن ملی می باشد.

*وجود بیکاری گسترده و مشکلات اقتصادی که بر ساختار سکونتی تاثیر گذار است.

*پراکنده رویی شهر و حرکت خزنده به سوی اراضی کشاروزی و باغات

*نبود عدالت توزیعی در خدمات شهری و تشخیص محلات دارا و ندار که مشکلات اجتماعی ـ فرهنگی و تضاد طبقاتی را دامان می زند

*تخلفات ساختمانی گسترده

از اینرو به نظر می رسد با توجه به این تنگناها در مقابل پتانسل های موجود شهر از وجود مراکز دانشگاهی گرفته تا موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد و برخورداری از شبکه ارتباطی ریلی ، بزرگراهی ، وجود زیرساخت های صنعتی تجهیز شده در مقیاس ملی ، جاذبه های گردشگری و سازمان های مردم نهاد توانمند این سوال مطرح می گردد:

*آینده محتمل پیش روی شهر زنجان در افق بلندمدت 1420 کدام است و راهبردهای پایدار مدیریت شهری برای مواجهه با این آینده ها کدام است ؟

پیشنهاد روشن برای مدیریت شهری و در راس آن شهردار و شورای شهر آن است که یک آینده نگاری مشخص از شهر و یک طرح راهبردی معین از شهرو  پیرامون آن داشته باشند. در مقابل کارهای روزمره که اعتقاد دارم فعالیت شهردای با توجه به حجم خدمات آن از 5 صبح تا 5 صبح است یک آینده راهبردی ترسیم و اگر درصدی از آن را نیز تحقق بخشند کار بزرگی است.