در ایران ۳ اردیبهشت یعنی۲۳ آوریل هر سال، مصادف با سالروز تولد شیخ بهایی به عنوان روز معمار در تقویم ثبت شده است. این روز را نباید با روز جهانی معمار  که نخستین دوشنبه ماه اکتبر در هر سال اشتباه گرفت.

سال ۲۰۰۹ از سوی یونسکو به نام سال بزرگداشت شیخ بهایی نام‌گذاری شد و از این سال (۱۳۸۸) روز ۳ اردیبهشت به‌طور نیمه رسمی به عنوان روز معماری در ایران پذیرفته‌شده است، در حال حاضر در ایران دو روز معمار متداول بوده، هر ساله در این روز در کنار روز جهانی معماری، مراسم و همایش‌هایی در رابطه با معماری یا بزرگداشت معماران در مجامع فرهنگی و هنری و علمی ایران برگزار می‌شود. این روز بهانه‌ای است که نگاهی به وضعیت معماری در بناهای زنجان داشت.

اگر به شهر نگاه شود تعداد معماری و نماهای جذاب بناها به تعداد انگشت دست هم نمی‌رسد و بیشتر از الگوهای خاصی پیروی می‌کند و ماحصل مطالبه جمعی یا به اصطلاح مد است برای نمونه در برهه‌ای نمای منازل با سنگ‌های دارای رگه بود، در دوره بعدی سنگ‌های یک دست سفید با شیارهای منظم و در برهه‌ای نماهای به اصطلاح رومی! این نوع معماری در داخل منازل نیز وجود داشت برای نمونه در برهه‌ای منازل دارای گچ‌کاری بوده و پس از آن کاغذ دیواری و پس از آن طراحی داخلی منازل تا نصفه سنگ و بالاتر از آن با رنگ‌های روغنی و پلاستیکی بوده است. به مرور بسیاری از تزئینات نامتجاسن با فرهنگ و زیست بوم به این معماری اضافه شد، برای نمونه برخلاف فرهنگ ایرانی آشپزخانه‌ها اُپن شده و یا شومینه (بدون حتی کارکرد) وارد معماری‌های منازل ایرانی شده است.

در این بین به نظر می‌رسد معماری‌های جاری در منازل ایرانی برخلاف گذشته برگرفته از فرهنگ‌های و طراحی‌های جوامع مختلف و بدون هم‌خوانی با معماری قدیمی ایرانی اسلامی است به نحوی که گاهی ایرادات زیادی به این معماری‌ها وارد شده و اصالت و زیبای را از این معماری دور کرده است.

نمای رومی، پیشنهاد غالب معماران برای منازل!

مسعود شهروند زنجانی است که خانه نیمه تمامی در دست ساخت دارد، وی به صدای زنجان می‌گوید: در زمان ساخت و طراحی منزل خود انتخاب‌های فرد محدود است.

وی با اشاره به اینکه وقتی برای طراحی و ساخت منزل خود به معمار و مغازه‌های مصالح فروشی مراجعه می‌کنیم چند انتخاب مشخص داریم، اضافه می‌کند: در بسیاری از مواقع پیشنهادکنندگان در زمان معرفی کار عنوان می‌کنند، «الان مد است»، ساخت منزل باید براساس مد باشد یا براساس طراحی و اصالت و زیبایی! باور کنید معمارها هم در طراحی و ساخت خانه‌ها؛ به اصالت طرح‌های ایرانی توجهی ندارند حتی پیشنهادشان «نمای رومی» است!

این شهروند زنجانی با بیان اینکه بنده خیلی دوست داشتم یک خانه با معماری زیبا و در عین حال مدرن داشته باشم، بیان می‌کند: برای این موضوع راه سختی در پیش داشته و دارم چرا که این روزها نمی‌توانیم شاهد خلاقیت چندان و طراحی ذهنی جذاب از سوی معماران باشیم.

وی با اشاره به اینکه خود من از دیدن آثار تاریخی به شدت لذت می‌برم، عنوان می‌کند: نقش و نگار در این بناها به بناها زندگی می‌دهد و امید را به مالکان آن هدیه می‌دهد.

مسعود با اشاره به اینکه برای من سئوال است چرا در خانه‌های قدیمی و بناهای تاریخی حال بهتری دارم، اضافه می‌کند: خودم احساس می‌کنم دلیل این موضوع نوع مصالح مصرفی در ساختمان و نبود نقش و نگار در آن است.

این شهروند زنجان تاکید می‌کند: معمارها هم در طراحی و ساخت خانه‌ها؛ به اصالت طرح‌های ایرانی توجهی ندارند حتی پیشنهادشان «نمای رومی» است!

اطلاعات و سواد معماران در آثارشان جلوه ندارد

این در حالی است که یحیی رحمتی استاد دانشگاه و مدیر کل اسبق میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان هم معتقد است، معماری در حس ساکنان آن موثر است و در این زمینه در گفت‌و‌گو با صدای زنجان با اشاره به اینکه متاسفانه اکثریت معماران امروز اطلاعات و سوادشان به آن میزان نیست که در آثارشان جلوه کند، اظهار می‌کند: این بدان معنا است که وقتی یک بنا را می‌بینیم، نمی‌توانیم درک کنیم یک تفکر و ذهنیتی پشت این بنا وجود دارد.

استاد دانشگاه با اشاره به اینکه مساجد ما پایه معماری ایرانی برگرفته از دوران ساسانی دارد، عنوان می‌کند: معماری ایرانی برای نشان دادن جلوه اسلامی آن و نشان دادن حالت قدسی و بهشتی مسجد از رنگ آبی برای ساخت آن استفاده می‌کند و این یعنی توجه به جزئیات در ساخت یک بنا!

وی با اشاره به اینکه با توجه به اینکه همه ما بهشت را در آسمان‌ها می‌دانیم و رنگ آسمان آبی است معماران سعی کردند برای جلوه‌سازی حالت آسمانی در مساجد رنگ آبی را به آن اضافه کنند، تصریح می‌کند: اما امروز مساجد با گنبد و مناره طلا ساخته می‌شود که این نشان دهنده نداشتن سواد هنری و معماری توسط متولیان مجموعه در مورد ساخت مسجد بوده که نمونه آن حسینیه زنجان است.

رحمتی با اشاره به اینکه مساجد دارای گنبد و مناره طلایی بناهای بارگاهی و آرامگاهی هستند نه بناهای مسجد و عبادتگاهی عنوان می‌کند: چرا که مسجد باید حس آسمان را داشته باشد نمونه این قبیل مساجد، مسجد سید و میزان کاشی‌های آبی آن است چرا که گذشتگان کار را به خوبی بلد بوده و انجام داده‌اند.

مدیر کل اسبق میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان با اشاره به اینکه در بناهای شهری هم این موضوع دیده می‌شود و امروزه بناهایی با عنوان نمای رومی مشاهده می‌شود که البته به اصطلاح رومی بوده و ملعبه و ترکیبی از انواع سلیقه‌ها است که هیچ سنخیتی با فضا و فرهنگ ایرانی ندارد، ادامه می‌دهد: در گذشته شناخت شهرها با معماری و نوع ساخت آن قابل تشخیص بود برای نمونه یزد با بادگیرهایش و زنجان با کوچه‌های باریکش قابل شناخت بود.

وی با اشاره به اینکه اگر فردی در لحظه از شهری به شهری جابه‌جا می‌شدی با نوع معماری می‌توانست تشخیص دهد در کدام شهر حضور دارید، عنوان می‌کند: این در حالی است اگر امروز از محلات جدید زنجان در طرفه‌العینی به محلات یزد بروید احساس تغییری نکرده و فکر خواهید کرد، تنها چند کوچه پایین‌تر آمده‌اید.

نمونه تاثیر اقلیم بر معماری، بازار زنجان است

وی با بیان اینکه امروز معماری‌ها، شناسنامه اقلیمی و جغرافیایی ندارد و این بسیار تلخ است، تصریح می‌کند: تاریخ در بستر جغرافیا شکل می‌گیرد و تاریخ را اگر در این بستر بررسی نکنید بررسی ابتری است، همچنین معماری هم در بستر جغرافیا شکل می‌گیرد و تابع اقلیم، آب و هوا و باور و منظر بیرونی است و از آن نشات می‌گیرد.

رحمتی خاطر نشان می‌کند: برای نمونه، بازار زنجان حاصل اقلیم است و به خاطر سردی هوا، سقف کوتاهی دارد و سرپوشیده بوده و این نوع معماری را اقلیم به این بنا تحمیل کرده است.

استاد دانشگاه با اشاره به اینکه در معماری جدید اقلیم و جغرافیای ما تاثیری ندارد و تنها تمکن مالی و توان سازنده موثر بوده، نه تفکر علمی سازندگان است، عنوان می‌کند: معماری امروز بیشتر به دنبال توان مالی افراد ایجاد می‌شود و به اصطلاح به دنبال شیک بودن هستند.

گفت‌و‌گوی دو طرفه میان بنا و استفاده کننده باید ایجاد شود

وی با اشاره به اینکه در معماری قرار است، گفت‌وگوی دو طرفه بین بنا و استفاده‌کنندگان وجود داشته باشد، تاکید می‌کند: یکی از این عوامل گفت‌وگو، آرایه‌های وابسته به معماری است، آرایه‌های وابسته به معماری آدم‌ها و استفاده‌کنندگان از بنا را مجبور به گفت‌و‌گو با یکدیگر می‌کند.

رحمتی با اشاره به اینکه نزدیکی فضاسازی بنا با فضای ذهنی آدم‌ها حس راحتی را به فرد القا خواهد کرد، عنوان می‌کند: این حس راحتی در برخی بناها ریشه در آن دارد که آرایه‌های معماری در آن لحاظ شده است و در بناهای قدیمی این خصوصیت وجود داشته که قبل از هر چیزی باورهای زندگی مردم را لحاظ می‌کردند.

مدیر کل اسبق میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان با اشاره به اینکه برای نمونه در معماری سابق وجود اندرونی نشان می دهد در گذشته هیچ کس به صورت مستقیم امکان ورود به زندگی و حریم خصوصی مردم را نداشته است و باید محرم باشد تا به حرائم یک خانواده راه یابد، عنوان می‌کند: امروز همه چیز عریان است و حتی برای آشپزخانه نیز دیواری وجود ندارد، حتی چیدمان مبلمان منزل عطف به پنجره نیست بلکه عطف به تلویزیون است و این دلیل احساس ناراحتی در این بناها است چرا که عدم سنخیت معماری‌های کنونی با باورهای ذهنی افراد وجود دارد.

 حذف اساتید خوب از چرخه آموزشی نتیجه‌ای جز شرایط کنونی ندارد

وی با اشاره به اینکه حذف اساتید خوب از چرخه آموزشی نتیجه‌ای جز شرایط کنونی ندارد، در چرخه آموزش اساتید خوب به دلایل مختلف حذف شده است و متاسفانه آموزش خروجی خوبی نداشته است، اضافه می‌کند: امروز در دانشگاه بیشتر به کمیت پرداخته تا کیفیت البته افرادی هستند که با جان و دل یاد گرفتند و افراد توانمندی هستند ولی این افراد استثنا بوده و استثناها قائده نیستند و قائده به این نحو است که ما خروجی خوبی در حوزه آموزش آکادمیک در حوزه معماری نداریم.

استاد دانشگاه با اشاره به اینکه نتیجه این شرایط را در کوچه‌های شهر می‌بینیم، تاکید می‌کند: دریغ از یک بنای شناسنامه‌دار که موجب جلب توجه افراد شود.

وی با اشاره به اینکه بناهای خوبی در زمینه دوران گذر از سنت به مدرنیته در کشور وجود دارد، اضافه می‌کند: نمونه این معماری برج آزادی بوده که یک نمونه بسیار زیبا از معماری ایرانی اسلامی است البته تعدادی از این بناها در کشور وجود دارد ولی ادامه دار نبوده و قطع شده، آثاری وجود دارد که هم فضای مدرن دارد و هم ریشه آن در معماری ایرانی اسلامی است.

رحمتی با اشاره به اینکه در میراث فرهنگی، بناها میراث ملموس و غیرمنقول است و به آن افتخار می‌کنیم و براساس دوره‌های تاریخی قابلیت تفکیک دارد و بناها شناسنامه عصر خود را دارند، بیان می‌کند: آیا در عصر کنونی بنایی داریم که شناسنامه عصر خود باشد متاسفانه میراثی که به جای می‌گذاریم فاقد اصالت است و اینکه در آینده چه قضاوتی در مورد ما خواهد شد، خدا می‌داند.

وی با اشاره به اینکه برای نمونه بنا رومی‌ها یک بنای پوستی هستند و بنای گوشتی نیستند و با سنگ‌های نازک به ساختمان وصل شدند و در یک زلزله به یک آفت بزرگ تبدیل خواهد شد، اضافه کرد: بنای مستحکم نبوده، اصالت ندارند فرینده هستند حتی از استحکام بنایی برخوردار نیستند و یکی از تهدیدات زنجان در دوران زلزله حجم بالای سنگی به بناها هستند که با یک زلزله فروخواهد ریخت و به یک تهدید بدل خواهند شد.