هاجر
کشاورزی- در چهارمین نشست علمی و فصلی انجمن دوستداران
تاریخ و فرهنگ زنجان در محل کانون سهرودی زنجان، شاعران قرن هفتم زنجان به دوستداران
فرهنگ و تاریخ زنجان معرفی شد .
صدرالدین
زنگانی پیشاهنگ رباعی، قاضی بهاءالدین زنجانی، پیشاهنگ غزل و کمال‌الدین زنجانی
پیشاهنگ قصیده هر سه از جمله شاعران برجسته زنجان در این دوره زیسته‌اند که بررسی
زندگانی این سه شاعر در نشست علمی با حضور کارشناسان حوزه ادبیات استان مورد بررسی
قرار گرفت.
برای پرداختن به آثار
شاعران قرن هفتم بایستی در ابتدا به تاریخ این دوران اشاره کرد، تاریخی که رقم
زننده بسیاری از حوادث بوده است و زندگی و مرگ شاعران نیز با این حوادث گره خورده
است در این دوران است که پس از انقراض خوارزمشاهیان، سرزمین ماوراءالنهرو خراسان
بزرگ به دست ایلخانان افتاد و هولاکوخان در سال 651 هجری قمری مامور از بین بردن
حکومت عباسی شد که پس از تصرف قلعه‌های اسماعیلیان، عازم بغداد شد و با شکست دادن
خلیفه عباسی، حکومت ایران و عراق را به دست گرفت.
دوره حکومت ایلخانان بر
ایران که نزدیک به یک قرن ادامه داشت و تا 735 قمری به طول انجامید، تغییرات
فرهنگی و اجتماعی زیادی در ایران به وقوع پیوست
و ما در این دوره شاهد گرایش خانان مغول به اسلام بودیم که همین امر
سبب شد تا دین اسلام مجددا دین رسمی ایران
شناخته شود.
در
همین دوره بود که پس از استقرار حکومت ایلخانان در ایران کم‌کم ارتباط آنها با
مرکز اصلی حکومت قطع شد و تغییرات در بین حاکمان مغول رقم خورد و از همین رو دوره
ایلخانان و مغول را دوره اوج شکوفایی شاعران نام برده‌اند.
زنگان
نیز بی‌تاثیر از این تغییر و تحولات نبوده و رجال بزرگی از زنجان در این دوره
زیسته‌اند که در گذر زمان به فرمواشی سپرده شده و کمتر از آنها نامی برده می‌شود
که یکی از دلایل گمنامی آنان، عدم چاپ اسناد و آثار خطی رجال و شاعران و بزرگ‌مردان
بوده است و همین امر سبب شده است تا اثری در باب پرداختن به احوال و آثار این
شاعران به ثبت نرسد.
پرداختن
به آثار، احوال و زندگانی افراد تاثیرگذار
در فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم، کاری است که توسط یکی از انجمن‌های زنجان در حال
اجرا است و در چهارمین نشست این انجمن، شرح حال شاعران برجسته زنجانی قرن هفتم
مورد بررسی قرار گرفت که در ابتدای این نشست علمی، حسن حسینعلی، مدرس ادبیات و
کارشناس تاریخ به ارائه گزارشی کوتاه از شاعران قرن هفتم زنجان پرداخت.
این مدرس و پژوهشگر حوزه ادبیات، با اشاره به
وضعیت ادبیات در دوران تسلط مغولان بر ایران ابراز کرد: در قرن هفتم شاهد پرورش
دانشمندان برجسته‌ای بودیم که درکنار این رشد علمی، رشد ادبیات و متون ادبی را
داشته‌ایم و در این راستا مورخان، شاعران و ادیبان صاحب نامی پا به عرصه وجود
گذاشتند و سه شاعر بزرگ مولوی، سعدی و حافظ از جمله شاعران برجسته این دوران بوده‌اند.
وی
با اذعان به اینکه در دوره مغول، شاهد
حضور مردانی از زنجان در پست‌های مختلف همچون وزارت کشور، قاضی‌القضات کشور و فقیه
و استاد ریاضی بوده‌ایم، خاطرنشان کرد: در حوزه ادبیات این دوران نیز نام 9 شاعر
زنجانی در اسناد بدست آمده است که کمال‌الدین، سعد، قاضی بهاءالدین، عطار، تاج،
حکیم، عمادالدین و عزالدین زنجانی ازجمله 9 شاعر دوره ایلخانی بودند که در شهر
زنجان زندگی کرده‌اند.
حسینعلی
با بیان اینکه نمونه‌های شعر به جامانده از ادبیات زنجان در این مقطع تاریخی به سه
زبان عربی، فارسی و پهلوی بوده است، عنوان کرد: از جمله ویژگی‌های شعر این شاعران
بکار بردن ترکیبات، کلمات و جملات ترکی در آثار آنها بوده است.
وی
با اشاره به رشد شاعران در قرن هفتم و هشتم اظهارکرد: از دلایلی که می‌گوییم دوره
مغول برترین دوران ادبیات ایران است، به این خاطر است که تثبیت تاریخی شهر زنجان
نیز در این دوره انجام و رشد و ظهور رجال شهر سیر صعودی داشته است که متاسفانه در
ادامه پس از این دوران تا پایان دوران صفوی ما تنها چهار شاعر زنجانی را داشته‌ایم.
این
پژوهشگر عنوان کرد: قاضی بهاالدین زنجانی بدلیل تعداد غزل‌های زیادی که سروده به
عنوان پیشقراول غزل در زنجان و کمال‌الدین زنجانی به خاطر تعداد قصایدی که از او
به جا مانده است و اعترافی که در اسناد به عنوان استاد قصیده از ایشان شده است، به
عنوان پیشاهنگ قصیده معرفی شده است.
حسنعلی
افزود: شاعر دیگر زنجانی قرن هفتم، عطار زنجانی است که به اشتباه مثنوی‌های این
شاعر به عطار نیشابوری در اوایل دوره پهلوی نسبت داده شده است.
سید
ناصر عمویی از دیگر سخنرانان این مراسم بود که در تشریح احوال صدرالدین زنجانی یا
همان صدرجهان به ایراد سخن پرداخت و عنوان کرد: این شاعر در کنار انجام کارهای
وزارتی به سرودن شعر می‌پرداخته است و صدر جهان یکی از پر سروصداترین وزرای دوران حکومت
ایلخانان در ایران در دهه پایانی سده هفتم هجری بوده است. .
وی با ابراز اینکه از
این شاعر 15 رباعی به دست آمده است، تصریح کرد: از شعرای معاصر با این شاعر
تنها یک رباعی نقل شده که بنا به اسناد موجود در این زمینه و باتوجه به کثرت سروده‌‌های
صدرالدین زنجانی و باقی بودن آثار رباعی‌اش به عنوان پیشاهنگ شاعران رباعی زنجان
شناخته می‌شود.
این
نویسنده با اشاره به اسناد موجود در خصوص پیشینه این شاعر گفت: با کشف نسخه نزهه
المجالس متعلق به قرن هفتم و معرفی این اثر در پژوهش‌های ادبی، نخستین بار استاد
سعیدنفیسی در جلد اول کتاب تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی صدر زنجانی
را جزو شاعران قرن هفتم معرفی کرده است که در ادامه نیز محمد تقی دانش‌پژوهش در
مجله راهنمای کتاب در مقاله‌ای با عنوان
نزهه المجالس نامی از وی برده است..
وی
افزود: از دیگر دلایل برای اثبات رباعیات این شاعر این است که مخاطب دو رباعی
صدرالدین شخص شاه است که این نوع انتقاد بی‌باکانه تنها می‌تواند از سوی یک وزیر
انجام شود که این نیز یک سند برای پی بردن به پیشینه این شاعر است.
این
کارشناس حوزه ادبیات با بیان اینکه تخلص شاعر به صدر بوده است، خاطرنشان کرد: از
15 رباعی به دست آمده از وی 14 رباعی دارای ویژگی‌های یکسان هستند که در شعر
شاعران دوره‌های قبل دیده نشده است.
عمویی
با بیان اینکه همه یافته بر این است است صدرالدین همان صدرجهان است، عنوان کرد: در
خصوص لقب صدرجهان هم باید گفت که این لقب بعد از به وزارت رسیدن صدرالدین احمد بن عبدالرزاق خالدی
زنجانی از سوی گیخاتو خان به
او داده شده بود همان گونه که قطب‌الدین زنجانی، برادر این شاعر نیز وزارت کل کشور
را داشته و ملقب به قطب جهان بوده است.
این
پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات، مرگ صدرجهان را در سال 697 هجری قمری دانست و با
اشاره به زندگی صدرجهان زنجانی ابراز کرد: اطلاعی از زمان تولد صدرالدین احمد بن عبدالرزاق خالدی
زنجانی در دست نیست اما درباره زندگانی او آمده است که در دو نوبت به وزارت
عالی ایلخانان رسید و یکی از عوامل پیروزی و به قدرت رسیدن محمودغازان خان
بود که در نهایت سرنوشتی نیکوتر از اکثریت قریب به اتفاق وزرای
ایلخانان مغول نیافته و به فرمان سلطان به قتل رسیده است.
این
کارشناس حوزه ادبیات یکی از اقدامات انجام شده در دوران صدارت صدر جهان را انتشار
پول کاغذی به نام چاوه دانست و ابراز کرد: صدرجهان اولین فرد در تاریخ ایران بود
که دستور داد از اسکناس به جای پول‌های فلزی مرسوم آن زمان استفاده کنند
که این اسکناس‌ها چاوه نامیده شد که با عدم استقبال روبه رو شد و جمع‌آوری
گردید.
وی
اضافه کرد: با کشته شدن گیخاتو صدرالدین از مقامش عزل شد و با روی کار آمدن غازان
خان دوباره به مقام وزرات رسید که بعدها به توطئه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و به
دستور غازان‌خان در سال 697 قمری کشته شد.
مهدی
ریاحی از دیگر سخنرانان این مراسم بود که به شرحی از زندگانی و آثار قاضی بهاءالدین
زنجانی، شاعر پیشاهنگ غزل زنجان پرداخت و گفت: یکی از شاعرانی که با مهاجرت از این
شهر رفته، قاضی بهاءالدین زنجانی است که از تولد و وفاتش اطلاعی در دسترس نیست و
قدر مسلم آن است که شاعری و قضاوتش در دوره دوم حکومت مغولان بوده است.
این
نویسنده و روزنامه‌نگار از هم عصران شاعر قاضی بهاءالدین زنجانی را سیف فراهانی
دانست و اضافه کرد: از جمله ویژگی‌های شعر این شاعر بکار بردن اصطلاحات مغولی در
شهرهایش بود و در زمان خود شخصیتی شناخته شده بوده و برای شعرشناسان، آثارش شناخته
شده بوده است اما امروزه پاره‌ای ابیات پراکنده از او باقی نمانده است.
این
روزنامه‌نگار و پژوهشگر حوزه ادبیات زنجان با ابراز اینکه 102 بیت غزل و قصیده به
نام این شاعر به ثبت رسیده است، عنوان کرد: در احوال زندگانی این شاعر آمده است که
از ایران مهاجرت کرده و در یکی از شهرهای ترکیه فعلی و یا آسیای میانه ساکن شده
است که تعدادی از اشعار وی نیزدر کتاب‌های چاپ شده در ترکیه موجود است.
کمال‌الدین
زنجانی از دیگر شاعران زنجانی بود که شرح حال زندگانی او در این نشست ادبی و علمی
بررسی شد و درباره این شاعر، حسینعلی، پژوهشگر حوزه ادبیات ابراز کرد: این شاعر
نیز از شاعران قرن هفتم بود که تخلص کمال داشته و آثار به جام مانده از وی بیشتر
قصیده بوده است که بزرگانی زیادی آثار او را مدح کرده‌اند.
این
نویسنده حوزه ادبیات با اشاره به ثبت سه غزل از این شاعر در آثار به جا مانده
عنوان کرد: این شاعر در عصر خود نیز شاعری مطرح در سرودن غزل بوده است و آثاری نیز
از این شاعر در مدح غازان‌خان در دسترس است .
وی
با اشاره به اینکه نسخه خطی شاهنامه کمال‌الدین زنجانی به جا نمانده است، ابراز
کرد: کمال‌الدین زنجانی از شاعران بوده است که نسخه خطی آثار او کمتر به جا مانده
است که همین امر امکان بررسی آثار و شرح حال آنها را با محدودیت‌هایی مواجه کرده
است.
وی
عنوان کرد: اشعاری از آثار کمال‌الدین زنجانی نیز با اشعار سایر شاعران
معاصرآمیخته شده است.
در
پایان این نشست نیز به همت انجمن دوستداران فرهنگ و تاریخ زنجان از رامین سلطانی،
نویسنده، روزنامه‌نگار و پژوهشگر حوزه تاریخ و ادبیات تجلیل به عمل آمد.
#
انجمن دوستداران فرهنگ و تاریخ زنجان، رامین سلطانی