«آب مسئله اول استان زنجان است»؛ این تیتری است که بارها در خبرها از زبان مسئولان استانی و کشوری دیده و شنیده شده است؛ با توجه به اینکه حدود 90 درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود،  از این حیث حوزه کشاورزی یکی از محورهای مهم برای مدیریت منابع آب در شرایط بحرانی که با آن مواجه هستیم، به‌شمار می‌رود.

طبق قانون برنامه ششم توسعه دولت موظف شد تا پایان سال اول اجرای قانون برنامه، طرح الگوی کشت را برای همه نقاط کشور تعریف کند و در سال‌های اجرای این قانون به مورد اجرا گذارد و وزارت نیرو نیز موظف شد که تخصیص آب را مطابق طرح الگوی کشت در اختیار کشاورزان قرار دهد.

کاهش منابع آبی، به‌ویژه آب‌های زیرزمینی، آمار برداشت آب از چاه‌ها و پایین‌ بودن بهره‌وری در تولید محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که این سیاست هنوز محقق نشده و مواردی مثل فقدان الگوی کشت، عدم توافق در میان سیاستگذاران کشور برای تعیین قیمت واقعی آب در بخش کشاورزی، وجود ضایعات زیاد در بخش کشاورزی و عدم انطباق روش‌های آبیاری با شرایط آب، خاک و نیاز واقعی گیاه در اقلیم به وضعیت بحرانی منابع آب دامن زده است.

محمدوهاب هاشملو، مدرس دانشگاه و مسئول پژوهشکده اتاق بازرگانی استان زنجان، پژوهشی در خصوص مصرف آب در حوزه کشاورزی انجام داده که خبرنگار صدای زنجان در این گفت‌وگو به واکاوی آن می‌پردازد.

در مورد دلایل پرداختن به موضوع وضعیت مصرف آب در حوزه کشاورزی توضیحاتی را ارائه دهید؟

هاشملو: مسئله آب در استان زنجان تبدیل به بحران شده و دو دهه است درگیر خشک‌سالی و کم‌بارشی هستیم؛ در سال‌های گذشته مدیریت آب به دلیل منابع مختلفی که در دسترس بود و دلایل دیگر جدی گرفته نمی‌شد.

استاندار، نمایندگان مجلس و مقامات کشوری بارها «آب» را مسئله اول استان زنجان عنوان کردند و در این حالت باید توان اصلی نظری و عملی یک استان در اختیار حل این مسئله قرار گیرد که شاهد آن نبودیم و روز به روز منابع آب محدودتر می‌شود و در مقابل مصرف آب افزایش می‌یابد.

بیش از 95 درصد مصرف آب کشور در مصارف غیرخانگی است بنابراین حوزه کشاورزی را مورد بررسی قرار دادیم و با توجه به این آمار صحبت در الگوی مصرف خانگی یک بحث انحرافی به‌شمار می‌رود.

ما در دو حوزه مدیریت برداشت منابع آبی و مدیریت الگوی کشت دچار مشکل هستیم که در این دو بخش نیاز به مدیریت اساسی داریم، البته کارهایی انجام شده اما این کارها با سرعت مصرف آب و بلایی که سر آن می‌آید همخوانی ندارد و از طرفی با بی‌برنامگی و انتصابات نامناسب مواجه هستیم.

در واقع سازمان و نظام منسجم و برنامه‌ریزی شده و علمی در مدیریت و برداشت منابع آب نداریم و از طرف دیگر سال‌ها برای مدیریت کشت و الگوی کشت شعار می‌دهیم ولی اتفاقی نمی‌افتد و تا دستگاه‌های مسئول طرحی برای الگوی کشت ارائه دهند، سال زراعی تمام می‌شود.

این مشکلات با هم جمع می‌شود و تأثیر تصاعدی روی منابع آب می‌گذارد و به تبع آن مشکلاتی برای خاک، محیط زیست و اقلیم به وجود می‌آورد.

چه اتفاقی در مصرف آب در حال رخ دادن است که از آن به بحران یاد می‌کنیم 

و با این روند چه سرنوشتی در انتظار ما است؟

هاشملو: ابتدا برداشت آب از چاه‌های کشاورزی را مورد بررسی قرار دادیم و اولین موضوع این است که ما در استان آمار درستی نداشته و نداریم و این موضوع، کار برنامه‌ریزی را مختل می‌کند.

در موضوع تعداد چاه‌های عمیق در زنجان دستگاه‌ها آمارهای متفاوتی دارند و نمی‌دانیم اداره برق چند کنتور برای شناور چاه‌های عمیق نصب کرده که در بعضی موارد شمار آن تا 7 هزار حلقه برآورد شده است ولی در نهایت  به عدد 3 هزار و 500 تا 4 هزار کنتور در دشت زنجان رسیدیم.

چاه عمیق مصرف برق سه فاز دارد و فرض را بر این می‌گذاریم که در دشت زنجان 4 هزار چاه داریم که عمق آن بیش از 40، 50 متر است و این عدد، چاه‌های با عمق کم را دربرنمی‌گیرد.

یک چاه به طور متوسط 23 لیتر در ثانیه برداشت دارد که معادل یک هزار و 380 لیتر در دقیقه یا 82 هزار و 800 لیتر در ساعت است، یعنی از یک چاه کشاورزی در روز یک میلیون و 987 هزار و 200 لیتر آب استحصال می‌شود.

اگر این مصرف را در مدت یک ماه در نظر بگیریم به عدد 59 میلیون و 616 هزار  لیتر می‌رسیم و با توجه به اینکه فصل زراعی در زنجان به طور متوسط 6 ماه است میزان برداشت آب از یک چاه کشاورزی 375 میلیون و 696 هزار لیتر در فصل زراعی یا 357 هزار و 696 مترمکعب است.

 فصل زراعی از اواسط اردیبهشت آغاز می‌شود و با توجه به بهار گرم یا سرد متفاوت است، امسال بهار خنکی داشتیم و فصل زراعی از خردادماه آغاز شد، دو سال قبل بهار گرمی داشتیم و 30 فروردین استارت خورد ولی به طور معمول اردیبهشت برداشت آب از چاه کلید می‌خورد و به شکل دائمی تا آبان‌ماه یعنی حدود 6 ماه با این عدد روشن است.

اگر 357 هزار و 696 مترمکعب را در 4 هزار چاه ضرب کنیم عدد بزرگی به دست می‌آید و انگار هر سال یک اقیانوس آب از چاه‌ها خارج می‌کنیم.

موضوع مدیریت چاه‌های کشاورزی سال‌ها است که در سرفصل برنامه دستگاه‌های ذی‌ربط قرار دارد پس چرا با این ارقام برداشت آب مواجه هستیم؟

هاشملو: این چالش یک موضوع حاکمیتی را در برمی‌گیرد و مجموعه اختیار آب در کشور در دست بهره‌بردار، کشاورز و ذی‌نفع است و خود تصمیم می‌گیرد چگونه آن را مدیریت و مصرف کند.

در برخی روستاها مثل سارمساقلوعلاوه بر مصرف آب در فصل زراعت، مشاهده شده که در زمستان هم برداشت می‌کردند و در این منطقه استخرهای خانگی زیاد شده و آب چاه را به آن‌ها می‌فروختند.

چند سال پیش در دولت روحانی و حتی پیش از آن موضوع هوشمند کردن کنتورهای چاه کشاورزی مطرح شد، در طرح کنتورهای هوشمند با نصب این دستگاه، رقمی را برای مصرف آب مشخص کردند که باز هم نحوه استفاده از آن در دست بهره‌بردار بود که همین طرح هم به طور کامل اجرا نشد.

طبق گفته مسئولان بین 50 تا 100 کنتور هوشمند شدند و متاسفانه در این زمینه نیز آمار دقیقی وجود ندارد.

در مورد نیاز آبی محصولات کشاورزی در استان توضیح می‌دهید؟

هاشملو: عمده آب کشاورزی در دو حوزه استفاده می‌شود؛ یا سمت محصولات باغی یا محصولات زراعی و صیفی‌جات می‌رود.

میزان آب مورد نیاز هر درخت در هفته 100 لیتر و تعداد اصولی کشت درخت در هر هزار متر باغ نیز 50 اصله است، بنابراین میزان آب مورد نیاز هر هزار متر باغ، 5 هزار لیتر یا 5 متر مکعب در هفته است.

در یک پژوهش، باغ 4 هزار متری با 265 اصله درخت در اطراف روستای نیماور مورد مطالعه قرار گرفت که برای آن یک ساعت و چهل و پنج دقیقه در هر چهار روز حق‌آبه در نظر گرفته شده است، یعنی هر چهار روز 144 هزار و 900 لیتر یا نزدیک به 145 مترمکعب به این باغ حق‌آبه تعلق می‌گیرد.

میزان آب مورد نیاز این باغ برای آبیاری 265 اصله درخت، 26 هزار و 500 لیتر یا 26.5 مترمکعب در هفته است.

با این اعداد به این نتیجه می‌رسیم که این باغ بیش از 5 برابر آب مورد نیاز حق‌آبه تعلق می‌گیرد و مازاد آن را یا جاری می‌کند و یا در استخر پر می‌کند؛ در واقع در یک باغ 4 هزار متری، نزدیک به 6 برابر نیاز، هدررفت آب داریم. این مصرف آب هدررفت اولیه است و با یک هدررفت ثانویه هم مواجه هستیم.

راهکار حل این مشکل چیست؟

هاشملو: راهکار این است با توجه به نیاز، آب در اختیار بهره‌بردار بگذاریم، حتی اگر دو برابر نیاز هم آب تخصیص یابد، باز هم از وضعیت فعلی کمتر آب مصرف می‌شود. حتی اگر مازاد آب را در استخری با عرض 3 متر، طول 4 متر و ارتفاع 2 متر با ظرفیت 24 مترمکعب پر کند، باز هم آب اضافی می‌ماند و در این حالت نیز میزان آب تخصیصی فعلی بسیار زیاد است.

وضعیت مصرف آب در بخش زارعت به چه صورت است؟

هاشملو: در این مورد هم تولید هندوانه مورد بررسی قرار گرفت. هندوانه کشت زنجان دو ماه از ابتدای شهریور تا پایان مهرماه برداشت دارد که روزانه 200 تن را به میدان تره‌بار عرضه می‌کند و عرضه مستقیم به بازار داخل و خارج استان هم 200 تن است که در مجموع 400 تن هندوانه در روز برداشت و به بازار وارد می‌شود و مجموع حدودی هندوانه در مدت دو ماه نیز به عدد 24 هزار تن می‌رسد.

میزان آب‌بَری کشت هر کیلو هندوانه 350 لیتر است که میزان آب‌بری برای کشت هر تن هندوانه 350 هزار لیتر برآورد می‌شود؛ یعنی روزانه 140 میلیون لیتر آب برای تولید هندوانه مصرف می‌شود و حجم آب مصرفی از منابع زیرزمینی برای تولید هندوانه طی یک دوره کشت در استان زنجان 8 میلیارد و 400 میلیون لیتر معادل 8 میلیون و 400 هزار مترمکعب است.

این الگوی مصرف با قیمت فروش هندوانه قابل توجیه نیست و سپردن مدیریت منابع آب به دست بهره‌بردار با شرایط استفاده از آب و برق نسبتا رایگان به این وضع دامن زده است.

در صحبت‌هایتان به هدررفت ثانویه آب اشاره کردید، در این مورد

 هم توضیح می‌دهید؟

هاشملو: به عنوان مثال محصولی مثل سیب به علت عدم مدیریت کشت، یا زیاد بودن محصول یا مرغوب نبودن آن تبدیل به سیب پادرختی یا ضایعات شده است، در فصل برداشت سیب، به طور متوسط روزانه 10 کامیون به شکل محصول پادرختی از زنجان خارج می‌شود.

سال قبل سیب پادرختی هر کیلو به قیمت سه تا چهار هزار تومان به فروش می‌رفت و به مقصد کارخانه کنسانتره‌سازی در مشهد بارگیری می‌شد.

وزن هر کامیون 28 تن بود یعنی روزانه 280 تن به شکل ضایعات با قیمت 3 هزار تومان از استان خارج می‌شد.

برای تولید هر کیلو سیب، 100 تا 200 لیتر آب مورد نیاز است و این یعنی 28 میلیون لیتر آب هر روز به شکل ضایعات از استان خارج می‌کنیم و آن را به کارخانجات کنسانتره‌سازی یا گاوداری می‌سپاریم.

این موارد نشان می‌دهد دچار بی‌برنامگی و بی‌مدیریتی مطلق هستیم، وقتی برای مدیریت منابع آب برنامه نداریم کشاورز هم بر اساس تصمیم خود، محصول مورد علاقه خود را می‌کارد.

در این حالت هم آب هدر می‌رود هم بهره‌وری پایین می‌آید و ارزش افزوده‌ای وجود ندارد و شاهد هدررفت ثانویه هم هستیم.

چه راه حلی وجود دارد تا بهره‌بردار نسبت به برداشت اصولی آب اهتمام داشته باشد؟

هاشملو: ایجاد تغییر در الگوی کشت و رفتار کشاورز، بخشی اغنایی، تدریجی و فرهنگی است و بخشی از آن حاکمیتی و تحکمی است.

سازمان جهاد کشاورزی، معاونت ترویج دارد و وظیفه آن‌ ایجاد باورها است، از سمت دیگر حاکمیت باید ابزاری برای کنترل سیاست‌ها داشته باشد که هیچکدام از این ابزارها را در اختیار نداریم و بنابراین بهره‌بردار خودش برای مصرف آب و تولید محصول تصمیم می‌گیرد.

در گذشته بیشتر آب‌های سطحی برای کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفت و در اثر کم‌بارشی کشاورز با توجه به میزان آب کشت خود را تنظیم می‌کرد و این همزیستی اصولی بین بهره‌بردار و منابع سبب شده بود که هزاران سال آسیبی به طبیعت نخورد اما اکنون کاری به بارش ندارد و با حجم بالا از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌کند.

اواخر بهار امسال شاهد بارش‌های خوبی در استان بودیم، 

آیا این بارش‌ها می‌تواند کمکی به منابع آبی کند؟

هاشملو: بارش برای تقویت آب‌های سطحی است، آبی که 150 متر زیر زمین است سال‌ها طول کشیده تا به این عمق نفوذ کند و تبدیل به منبع آب شود و میلیون‌ها تن سنگ و خاک بالای آن است وقتی از این آب برداشت می‌کنیم لایه‌های بالایی به لایه‌های زیرین فشار وارد کرده و فرونشست زمین اتفاق می‌افتد.

اگر بارش‌های زیادی هم داشته باشیم چندین سال طول می‌کشد تا به عمق زمین نفوذ کند در حالی‌که لایه‌های بالایی هم دچار نشست شده است.

راهکار مدیریت منابع آب در استان چیست؟

هاشملو: راهکار این است که باید در حوزه‌های مختلف اغنا، ترویج و تغییر باور برنامه‌ریزی انجام و کار به اهلش سپرده شود و یک مسئول دانش نظری، اراده عملی، اختیار و مسئولیت داشته باشد تا کار کند.

دلیل عمده این پریشانی این است که دستگاه‌های مختلف دچار پراکندگی تصمیم هستند و چندین دستگاه یک اتاق فکر و عملیات مشترک ندارند.

نتیجه عدم برنامه‌ریزیِ زمانی و تطابق نداشتن برنامه الگوی کشت با دوره کشت و زراعت، نداشتن سواد نظری یا اراده عملی، نداشتن مسئولیت صحیح و بروکراسی پیچیده اداری این شده که هر سال یک اقیانوس آب برداشت می‌کنیم و به سمت خشکی می‌رویم.

باید به وحدت رویه تصمیم و اجرا برسیم، باید به ساختار اداری منسجم عملی و نظری دارای اختیار و مسئولیت برسیم.

در حوزه آب‌های زیرزمینی برداشت آب از چاه‌ها اتفاق می‌افتد و بنده طرحی ارائه دادم که باید کنتورهای هوشمند متصل به شبکه در تک تک چاه‌های عمیق که مصرف برق کنتور سه‌فاز دارند نصب شود.

البه باید اطلاعاتی هم در مورد متراژ زمین و نوع محصول کشت شده داشته باشیم و بدانیم خروجی آب به کجا می‌رود و کنتور هوشمند با اتاق مانتورینگ آب و کشت در ارتباط باشد و لحظه به لحظه برداشت آب رصد شود و بهره‌وری آب با توجه به الگوی کشت مناسب مورد توجه قرار گیرد.

به گزارش صدای زنجان؛ طبق برنامه هفتم توسعه مصرف آب کشاورزی باید ۱۸ درصد کاهش پیدا کند و مسائلی مثل ارائه تخفیف در نصب کنتورهای هوشمند برای چاه‌های کشاورزی مطرح شده که امیدواریم دولت جدید اهتمام جدی برای تحقق این سیاست‌ها داشته باشد.