دولت سیزدهم ارز ۴۲۰۰ تومانی را در سال 1401 با استدلال اینکه تخصیص این ارز منجر به فساد و رانت شده بود، حذف کرد و از خلال این طرح، یارانه نان شکل گرفت که طبق آن، خریدار نان را به‌ قیمت یارانه‌ای خریداری کرده و دولت مابه‌التفاوت قیمت یارانه‌ای و آزاد را به حساب نانوایی واریز ‌کند.

این طرح ابتدا به‌صورت آزمایشی در استان زنجان اجرا شد و سپس به استان‌های قم، گلستان، فارس، کرمان و قزوین رسید. اواخر خردادماه نیز نوبت به اجرای این طرح در استان تهران رسید اما با گذشت نزدیک به 3 سال این طرح هنوز نهایی نشده؛ طرحی که قرار بود طی سه ماه به طور کامل اجرایی شود!

یکی از نانوایان سطح شهر زنجان به صدای زنجان می‌گوید: افزایش قیمت آرد برای کارخانجات آرد و نانوایان به یکباره فشار مالی سنگینی بر دوش آنها خواهد گذاشت، به این شکل که نانواهایی که تاکنون آرد را به صورت دولتی خریداری کرده‌اند، پس از تک نرخی شدن قیمت آرد می‌بایست نقدینگی بیشتری را نسبت به قبل در اختیار داشته باشند تا قادر باشند آرد مورد نیاز خود را تهیه کنند. لذا دولت باید به این مسئله اهتمام ویژه ورزد و راهکارهایی برای تامین نقدینگی موردنیاز واحدهای نانوایی پیش بینی کند.

یکی از شهروندان نیز معتقد است: نان محصولی است که سهم آن در سفره دهک‌های درآمدی مختلف مردم شهرها و روستاهای مختلف و قومیت‌های متنوع با سبک‌های غذایی مختلف متفاوت است، بنابراین اثر آزادسازی قیمت نان بر روی سفره‌های طبقات اجتماعی مختلف یکسان نیست چرا که سهم هزینه نان در دهک‌های درآمدی پایین بیشتر است.

 آغاز فاز نخست طرح هدفمندی یارانه آرد و نان از اردیبهشت‌ماه 1401 در زنجان

 مرحله نخست (فاز نخست) طرح از اردیبهشت سال 1401 با تخصیص کارتخوان‌های هوشمند به نانوایی‌های استان زنجان برای اولین بار در کشور انجام شد.

با توجه به اینکه اطلاعات نانوایی‌های مختلف از طریق سامانه‌های کشوری کسب شده بود، این اطلاعات به دلیل تغییر نام‌های متعدد خبازی‌ها، انتقال و تغییر مکان‌ها و دیگر عوامل مختلف ناقص بود به همین دلیل تخصیص کارتخوان‌ها به موقع انجام نشد.

با همکاری تیم‌های اداره غله و خدمات بازرگانی، سازمان جهاد کشاورزی، بانک سپه (به عنوان بانک عامل) و شرکت پشتیبان این طرح که در زنجان مستقر بود، قرار شد در اسرع وقت کارتخوان‌ها نصب شود ولی این امر در موعد مقرر انجام نشد و حدود سه ماه طول کشید.

گندمی که به قیمت ۲ هزار و ۵۰۰ تومان به این واحدها تخصیص می یافت به قیمت ۱۲ هزار تومان با صلاحدید مسئولان کشوری عرضه شد که این امر در مقطعی جو روانی نیز در جامعه ایجاد کرد. با ایجاد جو روانی صف‌های طولانی در نانوایی‌ها شکل گرفت که با همکاری سازمان جهاد کشاورزی تمهیداتی در ۱۷ مرحله برای رفع شلوغی صف‌های نانوایی انجام شد.

حتی از اردیبهشت سال 1401 تا هفتم اسفندماه 1401 به تعداد یک هزار نانوایی در سطح شهر زنجان ۲ شیفته فعالیت کردند تا از شلوغی صف نانوایی‌ها کاسته و نیاز مردم برطرف شود.

 بهمن‌ماه 1401؛ آغاز فاز دوم هوشمندسازی یارانه نان در زنجان

فاز دوم طرح هوشمندسازی یارانه نان از ۱۷ بهمن سال 1401 آغاز شد، دولت برای جبران هزینه‌های ناشی از افزایش قیمت‌های ثانویه که مربوط به هزینه‌های کارگری، آب، برق، گاز و دیگر هزینه‌های جاری است، ۱۵ درصد کمک هزینه اختصاصی به نانوایی‌ها را به ۳۰ درصد افزایش داد. در مرحله دوم اجرای طرح که موسوم به شناورسازی سهمیه‌ها بود کمک هزینه‌های نانوایی‌ها افزایش یافت. بر همین اساس از ۱۵ اسفندماه سال 1401 سهمیه‌ها بر اساس عملکرد دستگاه‌های کارتخوان اختصاص یافت.

کارتخوان‌ها متصل به سامانه‌ای هستند که کارشناسان شرکت تیم پشتیبان با استفاده از آن، عملکرد واحدهای نانوایی را در برهه‌ای از زمان سنجش و بررسی کردند و بر اساس آن کارکردهای نامتعارف، خارج از ساعات عرف یا پول نقدی دریافت شده، تاثیر منفی بر سهمیه نانوایان گذاشت.

در نتیجه اجرای این بخش از طرح، سه مرحله سهمیه‌ها بر اساس عملکرد داده شد و در اسفندماه سال قبل نسبت به سال ۱۴۰۰ سهمیه آرد استان زنجان یک درصد کاهش داشت.

نیمه اول فروردین ماه 1402 نانوایی های نوع یک از گندم به قیمت ۶۶۵ تومان و نانوایی‌های نوع ۲ از گندم به قیمت ۹۰۰ تومان استفاده کردند.

بنا بر اعلام مسئولان اداره کل غله استان زنجان (فروردین 1402) از هزار و ۸۰ واحد نانوایی نوع یک استان ۴۷ واحد بدون تغییر سهمیه بود، ۱۵۳ واحد ۵۹ تن کاهش و ۸۷۹ واحد نیز ۱۰۰ تن افزایش سهمیه داشت. سهمیه آرد به صورت اکتسابی بود که بر اساس آن گفته شد هر نانوایی که کیفیت پخت نان و نحوه استفاده آن از کارتخوان درست باشد سهمیه بیشتری کسب می کند و هر نانوایی که واجد شرایط باشد در هر مرحله می تواند سهمیه خود را ۱۰ درصد افزایش دهد.

 انتقادات به طرح هوشمندسازی یارانه نان

با گذشت ماه‌ها از اجرای طرح یارانه نان، انتقادات و ایراداتی به اجرای این طرح وارد شد. حتی مرکز پژوهش‌های مجلس نیز به بررسی اجرای طرح اصلاح نظام پرداخت یارانه نان از سوی دولت سیزدهم در سال ۱۴۰۱ پرداخته که بر اساس این گزارش، طرح یارانه از زمان اجرا تاکنون نتوانسته موفق عمل کند و ضعف‌هایی دارد.

نبود چاره‌اندیشی صحیح در رابطه با شیوه تأمین آرد نانوایی‌ها، عدم اقناع مناسب افکار عمومی ازجمله مصرف‌کنندگان و اتحادیه‌ها و صنف‌های مرتبط با نان، بی‌توجهی به تولیدکنندگان نان کامل (مشتمل بر سبوس کافی و جنین گندم)، عدم تعیین تکلیف خریدهای اینترنتی و عدم تجهیز تمامی نانوایی‌های سنتی به دستگاه کارت‌خوان هوشمند از جمله مشکلات طرح اصلاح یارانه نان است که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس مطرح شده است.

 همچنین، مرکز پژوهش‌های مجلس تخلفات نانوایی‌ها در اجرای طرح یارانه نان را در مواردی چون کم‌فروشی، فروش اجباری نان ویژه و درنتیجه تضییع حقوق مصرف‌کنندگان، ثبت غیرواقعی فروش نان به‌منظور عرضه خارج از شبکه آرد یارانه‌ای، عدم پخت سهمیه آرد روزانه به‌طور کامل و گران‌فروشی اعلام کرده است.

بررسی ایرادات مرکز پژوهش‌های مجلس به طرح یارانه نان نشان می‌داد که دولت سیزدهم در اجرای این طرح موفق عمل نکرده است. در این گزارش آمده است: «در طرح اصلاح یارانه نان گفته شده که نانوایان دولتی هم‌چنان آرد را بر اساس سهمیه سابق و به‌صورت یارانه‌ای دریافت کرده و مشتریان نیز هم‌چون گذشته نان را خریداری می‌کنند. مسئله حائز اهمیت اینکه تا این لحظه هنوز تأمین آرد برای نانوایان دولتی همچون سابق است و شیوه جدیدی برای توزیع آرد به نانوایی‌ها اجرایی نشده است. به این شکل که نانوایی‌های دولتی همچنان آرد را بر اساس سهمیه و به‌صورت یارانه‌ای دریافت می‌کنند.»

در ادامه گزارش مرکز پژوهش‌‌های مجلس آمده است: «در طرح پرداخت یارانه باید از ابتدای زنجیره به انتهای زنجیره تولید نان منتقل شود؛ یعنی نانوایان آرد را با قیمت آزاد خریداری کنند، اما نان را با همان قیمت قبل بفروشند، سپس دولت مابه‌التفاوت قیمت را به حساب نانوایان واریز کند. چنین شرایطی همچنان اجرایی نشده است.»

مدیرکل جهاد کشاورزی استان زنجان (فروردین ماه 1402) روند صدور مجوزها، اصلاح اطلاعات مجوزها، شفاف سازی مالی و عملکرد نانوایی ها، اصلاح قیمت های مربوط به حقوق و دستمزد و آرد و تامین سخت افزارهای مورد نیاز این طرح را از عوامل تاثیرگذار بر طولانی شدن اجرای طرح بیان کرد.

طبق اعلام روح‌اله حسنی، با استقرار این سامانه و دستگاه‌ های مرتبط، مدیریت پشت صحنه و نظارت‌های جهاد کشاورزی معطوف به عملکرد نانوایی ها است که از سیستم استخراج می شود.

پروژه هدف‌مندی یارانه نان ناقص و بدون مطالعه اجرایی شد

مسئولان معتتقدند که؛ در گذشته چنان‌چه سهمیه‌ای به نانوایان تعلق می‌گرفت بر اساس چانه‌زنی و صحبت بود اما اکنون سهمیه تعلق یافته بر اساس نان پخته شده و تحویلی صورت می‌گیرد و هیچ‌کس در کشور دخل و تصرفی در کاهش یا افرایش این سهمیه خارج از ضوابط را ندارد.

اما مهدی بیات، نائب رئیس اول اتحادیه نانوایان زنجان و یکی از مخالفان اجرای این طرح در گفت‌وگو با صدای زنجان می‌گوید: دولت سیزدهم طرح اصلاح نظام پرداخت یارانه و آرد و نان را در دستور کار قرارداد و اهداف و سیاست‌های خود را مردمی سازی، هوشمندسازی و عادلانه کردن پرداخت‌های یارانه‌ای اعلام کرد. طرحی که در ابتدا برای ما تشریح شد با آنچه که اجرا شد کاملا متفاوت بود. شیوه پیشنهادی دولت این بود که قیمت آرد برای نانوایان دولتی آزاد شود و یارانه نان به انتهای زنجیره منتقل شود به این شکل که به منظور حمایت از مصرف‌کننده، مابه‌التفاوت قیمت نان سنتی آزاد و دولتی از طریق دستگاه‌های کارت‌خوان‌های هوشمند مستقیما به حساب نانوایان واریز شود اما متاسفانه این مورد محقق نشد و مسئولان با سلیقه خود طرح مذکور را پیش بردند.

بیات با بیان اینکه هیچ کسی به سامانه دسترسی ندارد و نانوایان اطلاعی از میزان سهمیه آرد خود ندارند، اضافه می‌کند: این طرح ناقص و بدون مطالعه اجرایی شد.

 مشکلی بابت اجرای طرح هدفمندی یارانه نان وجود ندارد

ولی‌اله زمانی، مدیرکل غله استان زنجان در گفت‌وگو با صدای زنجان می‌گوید: مشکلی بابت اجرای طرح هدفمندی یارانه نان وجود ندارد، سهمیه آرد نانوایی‌های استان زنجان هم در مدت اجرای این طرح مثل سال‌های قبل بوده و تغییری نیافته است. میزان سرانه اختصاصی نزدیک به 10 هزار تن است.

طرحی که متولی آن مشخص نیست

اما یک منبع آگاه در گفت‌وگو با صدای زنجان با بیان اینکه طرح هدفمندی یارانه‌ها 3 سال است که اجرا می‌شود اما اداره و متولی آن مشخص نیست! آن‌هایی که می‌گفتند 3 ماهه طرح نهایی می‌شود در این مدت تا حدودی کنار کشیده‌اند!، می‌گوید: یکی از ارگان‌های دولتی در کنار بانک عامل و شرکت مربوطه قرار بود که این طرح را عملیاتی کنند اما هنوز پروژه نهایی نشده است. در این مدت فقط دستگاه‌های پوز در واحدهای نانوایی نصب شده و عملکرد واحدهای صنفی نیز بر اساس آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. متاسفانه متولیان اصلی کنار ایستاده‌اند!

 پروژه هدفمندی یارانه نان نه به درد مصرف‌کننده خورد نه نانوا

اواسط بهمن ۱۴۰۱ سید احسان خاندوزی، وزیر وقت اقتصاد و امور دارایی از شروع گام سوم طرح هوشمندسازی یارانه نان خبر داد.

بعد از شروع این گام، جهت نظارت بر فعالیت نانوایی‌های سراسر کشور و رعایت عدالت در توزیع این محصول، سامانه نانینو راه‌اندازی شد و در دسترس کاربران قرار گرفت.

جلوگیری از سواستفاده و فروش آزاد نان‌های یارانه‌ای یکی از دلایل راه‌اندازی سامانه نانینو بوده که مکانیزم آن ایجاد محدودیت در فروش بوده و بر فعالیت نانوایی‌های سراسر کشور نظارت دارد.

هر نانوا که اعتقاد بر کسر سهمیه غیرمنصفانه دارد، می‌توانند مراجعه کنند تا با بررسی سامانه نانینو علت کسر سهمیه مشخص شود.

اما مهدی بیات، نائب رئیس اتحادیه نانوایان زنجان معتقد است: این طرح فقط واحدهای نانوایی را به کارتخوان مجهز کرد وگرنه نه کیفیت نان بالا رفت، نه مقابل تخلفات قوی ظاهر شد، نه رضایت مصرف‌کنندگان را در پی داشت و نه نانوایان را راضی کرد.

بیات پروژه هدف‌مندی یارانه نان را به پابند زندانی تشبیه کرده و می‌گوید: این طرح همانند پابند برای نانوایان عذاب‌آور است و ما از نحوه اجرای طرح چندان راضی نیستیم.

 توقف طرح هدفمندی یارانه آرد و نان در گام سوم

حسین محمدی، معاون اقتصادی استاندار زنجان در گفت‌وگو با صدای زنجان با اشاره به مراحل هدفمندی یارانه آرد و نان می‌گوید: از آنجایی که اطلاعات دقیقی از نانوایی‌های استان، وضعیت مصرف نان استان، میزان آرد توزیعی به واحدهای نانوایی در دست نبود، در مرحله نخست اجرای طرح «جمع‌آوری اطلاعات» را در دستور کار قرار دادیم که مزیت نخستین گام اجرای طرح، تهیه و تدوین بانک اطلاعاتی دقیق از واحدهای نانوایی استان، پراکندگی واحدها، میزان سهمیه، میزان مصرف هر واحد بود. مرحله دوم نیز بحث «میزان سهمیه واحدها و نحوه توزیع آن‌ها بین واحدهای نانوایی» بعلاوه «هوشمندسازی مراحل تهیه آرد و پخت نان و عرضه آن» با هدف افزایش سهمیه آرد برای واحدها طبق عملکردشان بود. این روال سبب شد تا با سامانه نانی‌نو، عملکرد واحدها تحت نظر گرفته شود و پس از شناسایی واحدهای متخلف، سهمیه آن‌ها کسر شود.

محمدی اضافه می‌کند: اجرای این مراحل سبب شد تا سهمیه واحدهای متخلف کاهش یافته و در عوض سهمیه واحدهایی که طبق ضوابط فعالیت کردند بر اساس میزان عملکردشان سهمیه آرد موردنیازشان افزایشی شود.

«آزادسازی قیمت نان» فاز سوم طرح بود تا یارانه‌ای به آرد پرداخت نشود که طبق اظهارات معاون اقتصادی استاندار زنجان؛ این مهم چالش جدی ایجاد کرد؛ تورم بالای کشور نگرانی برای مسئولان اجرای این طرح ایجاد کرد از این بابت که شاید اجرای این فاز اثرات اجتماعی مطلوبی را در پی نداشته باشد. از این رو اجازه اجرای این فاز داده نشد و عملا این طرح به شکل کامل و دقیق که هدفش «حذف یارانه آرد» بود اجرایی نشد. البته تاکید می‌کنم «مدیریت واحدهای نانوایی و کنترل ارائه خدمات آن‌ها و نظارت دقیق دولت» از محاسن اجرای این طرح بود.

محمدی با اشاره به چالش افزایش هزینه‌های نانوایی‌های استان و به صرفه نبودن پخت نان برای واحدهای ذیربط با توجه به افزایش هزینه‌های انرژی، دستمزد و غیره می‌گوید: علی رغم اینکه درصدی پاداش بابت هر نان در راستای اجرای طرح مذکور ارائه شد اما به هر حال معتقدیم باید افزایش پلکانی قیمت نان در استان زنجان همانند سایر استانهای کشور در دستور کار قرار گیرد تا بخشی از گلایه‌های صنف نانوایی را پاسخ داده باشیم.

 یارانه؛ حق مصرف‌کننده است

مظاهر یوسفی‌امیری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صدای زنجان می‌گوید: طرح هدفمندی یارانه نان و آرد با هدف استفاده تمامی مردم از سهمیه یارانه نان و آرد به یک میزان بود و اگر هم افراد نیاز به نان بیشتری پیدا کردند آن را به نرخ آزاد تهیه کند تا عدالت و برابری رعایت شود اما متاسفانه هیچ اقدامی در این خصوص صورت نگرفت و تنها فایده اجرای این طرح برای شرکتی بود که کارتخوان‌ها و دستگاه‌های پوز را فروخت! وگرنه خروجی این پروژه نه به نفع دولت بود نه مردم. همین الان به هر تعداد می‌توان از واحدهای نانوایی، نان خریداری شود. البته داده‌ها و اطلاعات مربوط به میزان سهمیه آرد، مصرف نان در اختیار ارگان‌های دولتی و نهادهای حاکمیتی قرار گرفته که تصور می‌کنم استفاده چندانی از آن هم نشود.

یوسفی‌امیری بر لزوم آزادسازی قیمت‌ها تاکید کرده و عنوان می‌کند: یارانه کلی باید برای مردم در نظر گرفته شود و قیمت‌ها آزادسازی شود. هزینه یارانه پنهان به نفع عده‌ای می‌شود که سواستفاده‌هایی نیز صورت می‌گیرد. معتقدم با تحقق این امر؛ بازار آزاد می‌شود و رقابت واقعی رخ می‌دهد.