زهره میرعیسی‌خانی - مقام معظم رهبری می‌فرماید: »گاهى یک بیت شعرى که مداح می‌خواند از یک ساعت بحث مستدل یک گوینده‌ ماهر، تأثیرش در دل‌ها بیشتر است.»

امروز نقش مداحان و اشعاری که در شب‌های محرم برای عزاداران حسینی می‌خوانند بسیار مهم و قابل توجه است. بسیاری از کارشناسان مسائل دینی معتقدند برخی از اشعار خوانده شده توسط مداحان به هیچ عنوان سنخیتی با این ایام ندارد و چه بسا دیده شده اشعاری در مدح ائمه معصوم علیهم السلام خوانده می‌شود که حتی در شان مقام بلند و ملکوتی امامان شیعه نیست و همین موضوع سبب شده تا بسیاری از صاحب‌نظران و دلسوزان مسایل دینی و مذهبی انتقاد خود را به برخی سبک‌های مداحی مطرح کنند.

در این زمینه یوسف شبیری از مداحان اهل بیت در زنجان در پاسخ به این سوال که «چرا و چه عواملی باعث می‌شود که شعرها و مرثیه‌های به کار رفته در مراسم امسال کمی متفاوت‌تر از شعرها و مرثیه‌هایی باشد که در دسته‌های گذشته استفاده می‌شود‌؟»، می‌گوید: سبک مداحی، شعرخوانی، مناجات، روضه، زمزمه، نوحه، شور و تک‌چه در گذشته و چه امروز جایگاه خاصی دارد و این خود متاثر از شعر آیینی است. آنچه شعر آیینی را از سایر شعرها متمایز می‌کند، محتوا و قلمرو موضوعی است. آثار بزرگانی چون نظامی و حافظ سرشار از رهنمودهای قرآن و تعالیم دینی است و تاثیرگذاری آن نیز به خاطر همین است.

فرم و ساختار و قالب شعرای آیینی در سروده‌های کهن اغلب در چارچوب مثنوی، قطعه، ترکیب‌بند، ترجیح‌بند و غیره بود و کمتر به سروده‌هایی برمی‌خوریم که غزل باشند. البته در حال حاضر مضامین شعر و مرثیه راه تعالی را پیموده است یعنی بستری فراهم شده که شعر آیینی در به کار‌گیری از موضوعات شمول بیشتری یافته است و نسبت به گذشته قوی‌تر شده است.

وی ادامه می‌دهد: شما اگر به عناصری مانند انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، فرهنگ عاشورا، شهید، فرهنگ جبهه و جنگ، رهبری امام و مقام معظم رهبری (ولایت فقیه) نگاه کنید علت بهتر شدن آن را می‌دانید. به قولی زمانه ما، زمانه تخصص است. اگر در گذشته، برای درمان اعضای بدن سراغ یک طبیب می‌رفتیم، امروز برای درمان هر قسمت بدن سراغ یک طبیب می‌رویم‌. شعر آیینی نیز یک تخصص است شعرای زمانه‌ ما جزئی‌نگر و ظریف بین شده‌اند.

این مداح اهل بیت در پاسخ به اینکه «ما در گذشته از شعرهای مشفق کاشانی در مراسم عزاداری بهره می‌بردیم. آیا می‌توان یکی از مشکلات موجود در زمینه این آسیب‌ها را نبود شاعر و مرثیه سرای ماهر دانست؟»، می‌افزاید: از دوره صفویه شعر آیینی قوت یافت و شاعران برجسته‌ای مثل محتشم کاشانی و خیل شاعران دیگر در این عرصه همت گماشتند تا اینکه در دوره‌ انقلاب اسلامی شعر آیینی پویا شد و در حال حاضر نام خیلی از آنان مانند، مشفق کاشانی، شهریار، قیصر امین‌پور، منزوی، حسینی (سعدی زمان)، یحیوی، انور، مجاهد، حسان چایچیان و عاصم زنجانی، غریق و استاد کلامی، سیدحمید رضا برقعی و امیری اسفندقه در آسمان شعر آیینی می‌در‌خشیدند. صد البته شعر مشفق در اوج است. در عین سادگی پر معناست و شعر معروفش که می گوید: «بر حاشیه برگ شقایق بنویسید/ گل تاب فشار در و دیوار ندارد.» مقام معظم رهبری در خصوص شعرهای مشفق کاشانی و شخصیت ایشان می‌فرماید: «شعرهای مشفق دو جنبه دارد یکی اینکه در خدمت هدف‌های دینی انقلاب است و دیگر اینکه از جنبه شخصیت هم ایشان‌، انسان محترمی است، آراسته به اخلاق که در طول سال‌هایی که با ایشان هستیم ملاحظه کردیم.»

این مداح اهل بیت می‌افزاید: عشق اکسیری است روح افزا و زلال ترین روح آدمی است که امام حسین (ع) و یارانش در بلندترین قله آن ایستاده‌اند. عزاداری بازتاب‌دهنده راستین این عشق پایان ناپذیر است. در این مسیر یک مداح اهل بیت حتما باید هنر ارتباط با دل‌های مملو از عشق امام حسین (ع) را بداند و بتواند ارزش‌های مکتبی را منتقل کند. یک مداح حتما باید خود را به زندگی 14 معصومی نزدیک کند و همیشه مسائلی مانند قرب خدا، رضای حق، تسلیم، طاعت، حیات ابدی، ایثار و جاودانگی را در نظر بگیرد. خوشبختانه در طول این سال‌ها که بنده در بعضی محافل و همایش‌ها حضور یافته‌ام. مادحین جوان را دیده‌ام که خیلی آگاه واغلب دارای مدارک عالی تحصیلی هستند و این همواره بنده را خوشحال می‌کند و نسبت به آینده امیدوار نموده است مخصوصاً اینکه رهبر معظم انقلاب نسبت به این امور عنایت خاص دارند و سخنان‌شان درس آموز است.

شبیری می‌گوید: همه دسته‌های عزاداری اصولاً از مساجد برخاسته‌اند اگر بخشی از اشعار هم در دسته‌های بیشتر تکرار می‌شود، به جهت محتوا و مضمونی است که در تاثیرگذاری دارند. این بخش با آهنگ روح به نوا در می‌آید، نغمه درون دل است تار جان‌ها را به نوا در می‌آورد. نوعی ابداع و آفرینش است که از قدیم الایام مداح و نوحه خوان در مساجد، تکایا دسته‌ها و حسینیه‌ها می‌خواندند و تکرار این بخش را به عموم می‌سپارند و در حال حاضر هم این گونه است مثلا در نوحه قدیمی «حسینیم وای، حسینیم وای» می‌بینید که از زبان حال حضرت زینب کبری سلام علیها است و یا شعر زنده‌یاد «دلریش» که بسیاری از شعرا و به ویژه شهریار از این بیت تضمین کرده‌اند «حسینه یرلر آغلار گویلر آغلار/ بتول و مرتضی پیغمبر آغلار» تکرار این بندها با عموم است و این از فن مداحی است و مداح هنرمند کسی است که بداند آن گوشواره‌ شعری و آن قسمت پیام که تجلی غوغاهای درون یک شاعر صادق مکتبی است را بفهمد و به تکرار بگذارند و معمولا از قدیم از هیئت‌های عزاداری گرفته تا هیئت‌های تراز انقلاب این قواعد مراعات می‌شود.

وی خاطرنشان می‌کند: تاثیر صدای خوش و آهنگ دلنشین روی انسان‌ها امری طبیعی و فطری است. نغمه دلنشین، صدای خوب و ملاحت صوت و آهنگ خوب، زمانی پسندیده است که در چهارچوب حریم فرهنگ عاشورا و در بیان حق و ارائه سخنان آموزنده باشد. در عالم ریتم و آهنگ نوحه، حد و مرزهایی است که سینه به سینه از بزرگان به ما رسیده است که اگر مراعات نشود، ممکن است آهنگ محتوا را دگرگون سازد. خوشبختانه در شهر ما که شهر مذهبی و حسینی است به این مهم توجه ویژه‌ای می‌شود و بنده از این باب نسبت به اینده فلسفی عزاداری امیدوار هستم. به هر حال به کار بردن لحن نیکو و سوزناک در خواندن مرثیه مورد تایید و تشویق و تاکید ائمه بوده و صدای خوب نعمت است الهی، گفته‌اند زبور را حضرت داوود بهتر می‌خواند و در قرائت قرآن، پیامبر اسلام (ص)، امام حسن (ع)، و امام سجاد (ع ) ملاحت شیرینی داشتند و ما از این بزرگان پیروی می‌کنیم.

سبک‌های جدید

در ادامه امیر سلیمانی یکی از شاعران جوان اهل بیت استان با اشاره به اینکه آسیب‌شناسی و نقد در حوزه شعر مدح و مرثیه همیشه با چالش‌های متفاوت روبرو بوده است، می‌گوید: گاهی خواص این حوزه نقد‌ها را مشفقانه دانسته و می‌پذیرفتند و گاهی آن را از روی عناد و جهل دانسته و نسبت به آن رویدادی مخالف اتخاذ می‌کردند. امروز هم کم و بیش با این دو حالت روبرو هستیم. آنچه مهم می‌نماید این است که شاید این نقد‌ها تاثیر مثبتی در کیفیت مجالس اهل بیت علیهم السلام داشته باشند پس باید توسط افرادی جاری شوند که در این حوزه فعالیت کرده و صاحب نظرند. بدین طریق در معرض بدبینی و اتهام قرار نخواهند گرفت.

شاید در پاسخ به سوال اول بتوان این گونه استدلال کرد که تنوع طلبی مخاطبان باعث شده تا مداح و شاعر مجالس مدح و مرثیه دنبال سبک و ملودی‌های مختلف باشند تا ذائقه مخاطب را به دست آورند. نکته مهم اینجاست که این نغمه‌هایی که شعر بر اساس آن‌ها سروده خواهد شد معمولا کپی و کاور شده از آثار موجود هستند. کمتر مداح و شاعری را می توان مثال زد که بر اساس سواد موسیقایی و ادبی خود به تولید اثر هنری دست یابند. نکته دیگر اصرار به استفاده از زبان محاوره در اشعار نوحه‌های فارسی است که روز به روز زبان معیار را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد و گاهی با اختلاط زبانی در نوحه‌ها مواجهیم که زبان محاوره و معیار را در یک نوحه شاهد هستیم که این مسئله به هیچ وجه قابل قبول نیست.

اصرار به تولید اثر جدید با مختصات ذکر شده بیشتر از آن که مفید باشد، این عرصه را با چالش‌های اخیر الذکر مواجه کرده است.در این میان مداحی موفق است که هوشمندانه عمل کند. یعنی ضمن توجه به تولید اثر فاخر جدید به آثار مطرح گذشته نیز گریز بزند و  از حس نوستالژیک مخاطب بهره ببرد.

وی ادامه می‌دهد: مداح موفق کسی است که سه ضلع فنی نوحه را در حد مطلوب رعایت کند. لحن، موسیقی و شعر. آشنا نبودن مرثیه خوان با اشعار گذشتگان و کم سوادی در زمینه شعر و نداشتن مطالعه ادبی در کوتاه مدت اثر خود را نشان می‌دهد. شاعر امروزی هر چه قدر هم ماهر باشد و آثار درخور بسراید باز هم نباید از آثار گذشتگان غافل بود. حاج محمود کریمی به عنوان مداح شاخصی که از هنر شاعری نیز بی بهره نیست این امر را به وضوح رعایت کرده است و موفقیت امروز او نشان از این امر دارد. توجه کامل به آثار گذشتگان و شعر کلاسیک و در عین حال تولید تصنیف‌های فاخر جدید بر اساس ملودی تازه.

در آثار این مداح اهل بیت علیهم السلام گاهی با اشعار کلاسیکی مواجه می‌شویم که شاید در اصل برای این مجالس سروده نشده اما ظرافت‌های ادبی و فنی آن باعث شده مرثیه خوان این اشعار را هوشمندانه انتخاب کند.

سلیمانی می‌افزاید: شاعر امروز نباید در اسارت مضامین و ملودی و تصنیف های درخواستی قرار بگیرد. مطالعه در زمینه علوم قرآنی حدیث، تاریخ اسلام، ادبیات کلاسیک و مبانی تربیتی و اخلاقی ابتدای راه شاعری است که امروزه این قدم نخست به فراموشی سپرده می شود. مطالعه، تلاش برای یادگیری و استفاده از نقد و راهنمایی اساتید امر دوره ای ای چند ساله را می طلبد که شاعر را برای ورود به امر مقدس شعر مدح و مرثیه آماده کند.

وی خاطرنشان می کند: شعر آیینی یا به اصطلاح اخص‌تر شعر مدح و مرثیه اهل بیت علیهم السلام باید تخیل و اندیشه و عاطفه را در خدمت بگیرد تا حقایق تاریخی را بیان کند. شاعر به هیچ وجه حق ندارد وقایع تاریخی را به غیر از آنچه نقل شده و معتبر است تغییر دهد اما این هنر شاعر است که به مدد اندیشه و تخیل و عاطفه در زبان شعر آن را چگونه نقل کند. ذهن شاعر مانند دوربینی است که در دل تاریخ قرار می گیرد.هنر شاعر اینجاست که این دوربین را کجا قرار دهد و از چه زاویه ای به موضوع مد نظر بنگرد.

این شاعر آیینی می‌افزاید: نقد مشفقانه یعنی بیان ضعف‌ها و تاکید به نقاط قوت. در مداحی‌های سال‌های اخیر نمونه‌های موفق و مطلوب فراوانی را می‌توان مثال زد که نقشه راه هستند و می توانند الگوی مناسبی در تولید چنین آثاری انگاشته شوند.