پایگاه خبری صدای زنجان نیوز/ سمیه محرمی: چیلّه گئجه‌سی همان شب چیلّه گئجه‌سی؛ شبی که سال‌هاست ریشه در فرهنگ و هویت مردم این سرزمین دارد. این شب، نه‌تنها به عنوان طولانی‌ترین شب سال شناخته می‌شود، بلکه یادآور باورها، خاطره‌ها و سنت‌هایی است که نسل‌به‌نسل منتقل شده و هویت فرهنگی مردم زنجان را شکل داده است.

 واژه «چیلّه» در زبان ترکی به معنی «چهل» است و اهالی استان زنجان دو ماه اول زمستان را به دو دوره تقسیم می‌کنند: چهل روز نخست زمستان که «چیلّه بزرگ» نام دارد و بیست روز بعدی که «چیلّه کوچک» خوانده می‌شود.

شب چیلّه گئجه‌سی، آغاز همین چیلّه بزرگ است؛ دوره‌ای چهل‌روزه با سرمای فراگیر اما پس از آن، چیلّه کوچک فرامی‌رسد که سرمای آن شدیدتر و پرفشارتر بوده و حتی اغلب با بارش برف همراه است. پیوند خانواده و آیین‌های چیلّه گئجه‌سی در زنجان یکی از بنیادی‌ترین جلوه‌های فرهنگی چیلّه گئجه‌سی در میان مردم ترک‌زبان زنجان، جمع‌شدن خانواده‌ها است، این دورهمی بزرگ، شامل پدر و مادر، فرزندان، عروس و داماد و دیگر اعضای خانواده می‌شود و نقش مهمی در حفظ انسجام خانوادگی دارد.

در این شب اعضای خانواده در کنار یکدیگر می‌نشینند، خاطره می‌گویند، می‌خندند و حضور یکدیگر را قدر می‌دانند؛ و این همان روح اصلی چیلّه گئجه‌سی، در زنجان معمولاً برای دورهمی شب چیلّه گئجه‌سی «کرسی» برپا می‌کنند؛ کرسی‌ای گرم و صمیمی که مرکز گفتگوها، داستان‌ها و خاطره‌ها می‌شود. مردم در این شب از فامیل دعوت می‌کنند تا زیر کرسی جمع شوند و در کنار گرمای زغال و لحاف‌های ضخیم، شب بلند زمستان را با صمیمیت پشت سر بگذارند. خوراکی‌ها و باورهای مردم درباره هندوانه از برجسته‌ترین خوراکی‌های شب چیلّه گئجه‌سی در زنجان، خوردن «چیلّه قارپیزی» یا همان هندوانه چیلّه گئجه‌سی، مردم باور دارند خوردن هندوانه موجب می‌شود سرمای زمستان کمتر بر بدنشان اثر بگذارد. هنگام بریدن هندوانه، بزرگ خاندان معمولاً جمله‌ای به زبان ترکی می‌گوید: «قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ»؛ یعنی «امشب بلایای خود را بریدیم».

ذخیره هندوانه و خربزه از تابستان برای شب چیلّه گئجه‌سی

در گذشته خانواده‌ها هندوانه و خربزه را از تابستان ذخیره و در تور یا میان کاه نگهداری می‌کردند تا برای شب چیلّه گئجه‌سی سالم بماند. امروزه نیز کدو تنبل، چغندر و انواع میوه‌های خشک‌شده همچنان بخش جدایی‌ناپذیر سفره چیلّه گئجه‌سیی زنجانی‌ها است. آجیل سنتی این شب «شب‌چره» نام دارد و شامل گردو، کشمش، توت، گندم و لُوبیای بو داده می‌شود؛ خوراکی‌هایی ساده اما پرمعنا که نمادی از برکت و روزی است. آداب سنتی در روستاهای زنجان در روستاهای زنجان رسم زیبای «شال‌اندازی» هنوز هم در برخی مناطق اجرا می‌شود. اگر پسری قصد ازدواج با دختری را داشته باشد، شالش را از «باجه» یا روزنی از خانه دختر آویزان می‌کند، اگر خانواده دختر موافق باشند، بر شال هدیه‌ای مانند جوراب آویزان می‌کنند و داخل آن نخود و کشمش می‌ریزند؛ نشانه‌ای شیرین از پذیرش و امید به وصلت.

آیین‌های هدیه‌دادن و خنچه‌چله‌سی تزئین هندوانه با پارچه قرمز، قرار دادن سیب و انار قرمز کنار آن، تخم‌مرغ‌های رنگ‌شده، نان محلی، برنج، گوشت و هدیه‌هایی مانند طلا یا پارچه، همه بخشی از سنتی به نام «خنچه چیلّه‌سی» است. خانواده داماد این هدایا را با دعوت اقوام نزدیک به خانه عروس می‌برند. خنچه‌ها بر سینی‌های بزرگ چیده می‌شوند و پوششی قرمز به نام «شال» روی آن‌ها قرار می‌گیرد. این مراسم بازتابی از احترام، شادی و پیوند دو خانواده است.

در شب چیلّه گئجه‌سی پس از بریدن انار، یکی از بزرگان جمع دانه‌های آن را کنار چراغ توری قرار می‌داد تا چراغ از سرخی انار انرژی بگیرد؛ رسمی که رنگی از نمادپردازی دارد و نشان‌دهنده امید به روشنایی و گرما در دل شب تاریک زمستان است.

سفره و غذاهای ویژه چیلّه گئجه‌سی براساس رسوم آذری‌ها، روی سفره چیلّه گئجه‌سی «قاورقا» یا همان گندم برشته همراه با شاهدانه قرار می‌گیرد، تهیه این خوراکی سنتی نیازمند زمان و حوصله است و با گندم خیسانده‌شده در شیر، اندکی ادویه و شاهدانه تفت‌خورده آماده می‌شود. غذاهای ویژه شب چیلّه گئجه‌سی در زنجان شامل رشته‌پلو، آش ترش، فسنجان و «خاگینه خرما» است. خاگینه خرما معمولاً با خرمای زاهدی، تخم‌مرغ، بادام، پسته، کشمش و پیاز تهیه می‌شود و رایحه ادویه‌های معطر طعمی خاص به آن می‌بخشد.

سرگرمی‌ها، ادبیات و بازی‌ها بعد از شام، اعضای خانواده دور سفره جمع شده و به بازی «اوزوگ اوزوگ» می‌پردازند. در این بازی، دو گروه مقابل هم قرار می‌گیرند و باید حدس بزنند انگشتر در کدام انگشت پنهان شده است. هیجان، خنده و رقابت این بازی فضای چیلّه گئجه‌سی را گرم‌تر و شیرین‌تر می‌کند.

در ادامه، خواندن فال حافظ، شاهنامه‌خوانی، تعریف داستان‌هایی مانند قصه خضر نبی و اجرای تاپماجالار (معماهای ترکی) و بایاتیلار (دوبیتی‌ها) فضای شب را روح‌بخش‌تر می‌سازد. شعرخوانی، نقل خاطره‌ها و روایت‌های تاریخی و عاشقانه بخشی جدایی‌ناپذیر از شب‌نشینی‌های آذری‌هاست.

امیدوار به طلوع مردم زنجان باور دارند با آغاز زمستان و روز نخست دی‌ماه، خورشید بار دیگر گرما و نور خود را گسترده‌تر می‌کند. طبق باور قدیمی، خضر نبی و یارانش با «بوزاوغلان» – سردترین شب سال – مبارزه کرده و با شکست آن، از شدت سرما کاسته می‌شود. مردم صبح اول دی روبه‌روی آفتاب می‌ایستادند تا نخستین پرتوهای خورشید به آنها بتابد؛ حرارتی که آن را خوش‌قدم و مبارک می‌دانستند.

شب چیلّه گئجه‌سی نمادی از سنت‌هایی است که هنوز هم زنده‌اند و نسل جوان با احترام و شور، آن‌ها را ادامه می‌دهد. این میراث معنوی، پلی میان گذشته و امروز است؛ پلی که نشان می‌دهد تاریکی طولانی‌ترین شب سال هم نمی‌تواند بر نور و گرمای دل‌های مردم غلبه کند.

 صفای شب چئله به خوراکی‌ها و شب‌چره‌های آن است

محمد یکی از ریش سفیدان زنجانی نیز در این زمینه در گفت‌و‌گو با صدای زنجان با اشاره به اینکه از وقتی به یاد دارم شب چیلّه گئجه‌سی را عمدتاً در خانه بزرگ‌ترهای فامیل برگزار می‌کنند، اظهار کرد: از روزی که پسری کوچک بودم، این شب را با شعرخوانی، نقل داستان‌هایی مانند «خان چوبان و سارا» و بازی‌های جمعی از جمله «اوزوک اوزوک» سپری می‌کردیم.

وی با اشاره به اینکه صفای شب چئله به خوراکی‌ها و شب‌چره‌های آن است، عنوان کرد: در بین این خوراکی‌ها انار و هندوانه جایگاه ویژه‌ای دارند چرا که باور داشتند خوردن هندوانه در این شب از سرماخوردگی جلوگیری می‌کند.

محمد همچنین به آجیل محلی شب چیلّه گئجه‌سی اشاره کرد و گفت: ترکیبات این آجیل شامل محصولاتی مانند سنجد و «قورقا» (گندم و شاهدانه بوداده) است که از فرآورده‌های بومی منطقه تهیه می‌شود.

وی با بیان اینکه هر چند این ایام قیمت آجیل و میوه موجب شده کمی از این صمیمت‌ها و شب نشینی کم شود، عنوان کرد: باید با دوری کردن از تجملات باز هم به آن دوران صمیمت بازگشت.

محمد با اشاره به رسومی مانند ارسال هدیه به خانه نوعروسان و دامادها افزود: در واقع شب چئله، شبی برای صله‌رحم، جویا شدن حال یکدیگر، از بین بردن کدورت‌ها و ایجاد نشاط و همدلی در خانواده بوده است.

این ریش سفید با بیان اینکه گذر زمان همچنان هویت خود را حفظ کرده و توانسته در مسیر هزاران ساله حیات را حفظ کند، عنوان کرد: خوشبختانه این شب تاریخی با وجود مشکلات اقتصادی و اجتماعی، جایگاه خود را در میان خانواده‌های ایرانی حفظ کند و به زندگی امروز راه یابد.

شب چیلّه گئجه‌سی، آغاز چله بزرگ زمستان است

محمدرضا محمدپور معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان با اشاره به فلسفه چیلّه گئجه‌سی و ریشه‌های تاریخی آن گفت: بلندترین شب سال، یادآور لحظه‌ای است که تاریکی بر روشنایی غلبه می‌کند و هراس خاموشی خورشید در دل‌ها شکل می‌گیرد؛ ترسی که انسان‌ها در برابرش با کنار هم بودن و ایجاد اجتماع، راه رهایی یافته‌اند.

معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان با بیان اینکه همین نیاز به هم‌نشینی و همراهی، ریشه اصلی شکل‌گیری جشن‌های چیلّه گئجه‌سی است، اضافه کرد: واژه «چیلّه گئجه‌سی» در زبان سریانی به معنای تولد است و در باور باستانی، «تولد دوباره خورشید» یا میترا را تداعی می‌کند.

وی با بیان اینکه شب چیلّه گئجه‌سی آغاز چله بزرگ زمستان است و پس از آن چله کوچک با سرمای شدیدتر فرا می‌رسد، اضافه کرد: این جشن پیشینه‌ای ۵۰۰ ساله پیش از میلاد مسیح دارد و در طول قرن‌ها همچنان میان مردم این سرزمین زنده مانده است.

انتهای پیام/