پایگاه خبری صدای زنجان- محله «دمیریه» یکی از محله قدیمی استان زنجان است که به سبب حضور مسجد «دمیریه» و مجتهد و عارف زنجانی «حاج میرزا عبدالرحیم واسعی زنجانی» بیشتر شناخته شده است.

«حسن حسینعلی»، محقق و پژوهشگر تاریخ شفاهی استان زنجان در رابطه با این محله به صدای زنجان می‌گوید: در جنوب امیرکبیر امروزی، در نیمه اول قاجار دروازه تبریز قرار داشت. بعدها در دوره ناصرالدین شاه یک سری محله در این قسمت تشکیل شد که در خارج از دروازه تبریز قرار گرفته بود که محله «دمیریه» یا «دمیرلو» به عنوان محله‌ای که در بیرون از این دروازه قرار داشت، شناخته شده است.

وی ادامه می‌دهد: «دمیریه» یا «دمیرلو» در واقع به معنای آهنین است. به نظر می‌رسد چون در این محله آهنگران فعالیت داشتند از همین رو این محله به این نام، نامگذاری شده است. ضمن اینکه در زنجان دو محله آهنگران وجود داشته است که یکی محله آهنگران غربی و دیگری محله آهنگران شرقی، نامگذاری شده است. این به جهت قرینه‌بودن ساختار شهری در آن دوره بوده است که برخی از صنوف در دو بخش شرقی و غربی به صورت قرینه فعالیت داشتند.

1278، تاریخ ثبت مسجد دمیریه در میراث فرهنگی

به گفته حسینعلی در زمان‌های نه‌چندان دور مردم شهر زنجان به دلیل وجود چشمه‌های پر آب در آن زمان برای آب‌تنی و شستشوی لباس به محله توپ آغاجی می‌رفتند. متأسفانه شاید اکنون بسیاری جوانان شهر زنجان محله توپ آغاجی را به اسم نشناسند. بین دو محله اصغریه و توپ آغاجی مسجدی قدیمی به نام مسجد «دمیریه» یا دمیرلو زنجان وجود دارد. تاریخ ساخت این مسجد (صحن زنانه) بر بخشی از بدنه خارجی آن مشرف ‌به صحن و شبستان اصلی بر روی بدنه آجری با کاشی سبز الصاق شده به تاریخ سال ۱۲۷۸ هجری قمری است. گفته می‌شود این مسجد در دوره ناصرالدین شاه به ثبت میراث رسیده است.

«گُشا حاماملار» به دلیل بی‌توجهی میراث فرهنگی تخریب شد

وی با اشاره به وجود «گُشا حاماملار» در محله دمیریه می‌افزاید: در دمیریه دو حمام مردانه و زنانه به نام «گُشا حاماملار» قرار داشت که متاسفانه به دلیل بی‌توجهی میراث فرهنگی از بین رفته‌اند و یکی تبدیل به پارکینک و دیگری تبدیل به جایی برای فروش میوه شده است.

حسینعلی خاطرنشان می‌کند: دو مقبره در اطراف محله دمیریه وجود دارد که یکی مقبره «مجتهدی» و دیگری مقبره «نجفی میرزایی» هست که هنوز این مقبره‌ها نیز وجود دارند و کمی بالاتر از «قیزلار باغی» قرار داشته است.

قرارگیری محله «اصغریه» در کنار «دمیریه»

وی با بیان اینکه محله «خندق» در حاشیه دیوار شهر بوده است از «دروازه ارک» شروع و «مهدیه» و «بازار» گذر می‌کرده است و به محله «اصغریه» فعلی می‌رسیده است که در گذشته کسی آنجا را به اسم اصغریه نمی‌شناخت و همان «خندق محله سی» معروف بود که در همان خندق یک سری حاشیه‌نشین‌ها آمدند و سکنی گزیدند و در آن سوی دمیریه نیز اهالی روستای «راز بین آباد» سکنی گزیدند که اکنون محله «باب‌الحوایج» را ایجاد کرده است. در زنجان تنها دو سه محله کلمه «آباد» را دارد که به نظر می‌رسد که در هر جا کلمه «آباد» را مشاهده می‌کنیم احتمالا این افراد روستانشین بودند که بعدها آمدند و در بخشی از شهر ساکن شدند.

حاج میرزا عبدالرحیم واسعی زنجانی از مجتهدان نامی استان زنجان

این محقق با اشاره به اینکه یکی از چهره‌های شاخص این محله «حاج میرزا عبدالرحیم واسعی زنجانی» بود که مجتهد عارف مسلک و مبارزی بود که مرحوم شدند.

به اذعان حسینعلی آن عالم ربانی از نظر تقوا مورد تأييد همه بوده و مانند پدری دل‌سوز، با مهربانی و حكيمانه، نيازها و مشكلات مادی و معنوی عموم مردم را برآورده می‌ساخت. ايشان از جمله علمايی است كه هنوز هم بعد از نزديك به سه دهه از وفاتش در محافل مختلف از وی به نيكی ياد می‌شود. این عارف علاوه بر تدريس به اقامه‌ نماز جماعت در مسجد دميرلو يا دَمِريّه مشغول و در ماه‌های محرم و رمضان هر سال شخصاً به منبر می‌رفت.

این محقق خاطرنشان می‌کند: مراسم تشییع این شخصیت یکی از خاص‌ترین مراسم‌ها در تاریخ زنجان بود و شاید بتوان گفت که یکی از پرشکوه‌ترین مراسم به سبب حضور مردم در دوره حاضر در بین رجال زنجانی، مراسم تشییع پیکر ایشان بود. در تشييع پيكر ايشان همه اقشار از کسبه و بازاری‌ها، اداری‌ها و روحانيون حضور داشتند. مزار ایشان در بین مزار شهدای زنجان آرامستان پایین زنجان قرار دارد.

«دمیریه» محله‌ای خارج از دروازه شهر

در ادامه «ابوالفضل ملکی»، از دیگر محققان حوزه تاریخ شفاهی زنجان با اشاره به اینکه محله «دمیریه» و بالاتر از آن حتی تا نزدیکی دبیرستان امیرکبیر امروزی و محله خندق که اکنون به اصغریه معروف است همه این نقاط قبلا به محله «توپ آغاجی» معروف بودند و در کنار هم قرار داشتند، اظهار می‌کند: در خود محله دمیریه نیز آب انبارهایی وجود داشته است که اکنون نیز باید وجود داشته باشد‌.

وی ادامه می‌دهد: این محله جزو محله‌های قدیمی زنجان است که بیرون شهر قرار داشته‌اند چرا که قلعه (دروازه شهر) در محله اصغریه قرار داشت و این محله (دمیریه) به سبب مقتضیات خود بیرون قلعه بوده است.

محله «دمیریه» محل فعالیت آهنگران

به گفته این محقق سبب نامگذاری این محله به «دمیریه» به دو جهت است. در واقع برخی می‌پندارند که آهنگران در این محله سکنی گزیده بودند و به همین جهت این مکان به نام دمیریه معروف است و برخی دیگر اذعان می‌دارند که پی ساختمان‌های این محله را با آهن کار کرده‌اند و از همین جهت در اذهان عمومی به این نام لقب گرفته است.

به اذعان ملکی، دو محله در این کوچه قرار داشتند که از کوچه‌های قدیمی و معروف این محله در گذشته بوده است که یکی «کتیل کوچه سی» و در کنار آن «آقا کوچه‌سی» بوده است که این کوچه در واقع منتسب به کوچه «حاج میزرا عبدالرحیم واسعی زنجانی» است که گفته می‌شود که این روحانی در مسجد «دمیریه» و «حیدریه» پیش نماز بوده است.

سه آب انبار موجود در محله دمیریه

وی ادامه می‌دهد: این محله سه آب انبار داشته است که یکی در همان بالای محله «دمیریه» قرار دارد که انبار «قیرخ ایاخ» نام دارد و همان آب انبار «میرزا معصوم» است که متاسفانه تخریب شده است. همچنین در قسمت بالای کوچه دمیریه نیز «سرای فغفوری» یا همان «کاروانسرای میرزا معصوم» قرار داشت که متاسفانه بخش تاریخی این بنا نیز تخریب شد.

به گفته ملکی؛ مسجد «دمیریه» که در میراث فرهنگی به ثبت رسیده است در کنار مسجد کوچه نباتچیان قرار دارد.

وی با بیان اینکه این محله جزو محله‌هایی که در ورودی بازار قرار دارد، اظهار می‌کند: از اهالی قدیمی این محله می‌توان به خانواده‌های ترابی، یحیوی‌، نباتچیان و داوری و ربیعیان اشاره کرد.

این محقق با اشاره به اینکه از اداره میراث فرهنگی فعلی تا بازار امیرکبیر این محله را «توپ آغاجی» می‎گفتند که «محله دمیریه» و «حیدریه» در مجموعه «توپ آغاجی» قرار داشت، می‌گوید: این منطقه سرچشمه قناتی بوده است که جزو بزرگترین مظاهر قنات زنجان محسوب می‌شود که به آن چشمه «توپ‌آغاجی» نیز گفته می‌شده است.

گُشا حاماملار، دو حمام که در کنار هم فعالیت می‌کردند

وی ادامه می‌دهد: در محله دمیریه گُشا حاماملار قرار داشتند که متاسفانه از بین رفته‌اند. این حمام‌ها یکی زنانه و یکی مردانه بوده است و همیشه پا برجا بوده است چون هر دو با هم کار می‌کردند معروف به گُشا حاماملار بودند که کلمه «گشا» به معنا «جفت» است.

به اعتقاد ملکی، در کنار گُشا حاماملار نیز حیوانات و دام خریدوفروش می‌شده است به «مال میدانی» معروف بوده است که متاسفانه زمانی که این اسامی تغییر پیدا می‌کنند به جهت فرهنگ نادرستی که وجود داشته است کلماتی مثل (مال) که به دام و حیوان و یا گاو معنا می‌شود، حذف شده است در حالیکه در ترکیه، در ورودی استانبول تپه‌ای وجود دارد که هنوز هم به «مال تپه» معروف است.

به گفته این پژوهشگر، دبیرستان شریعتی، صدر جهان و امیرکبیر در واقع از قدیمی‌ترین مدارس استان زنجان است که دبیرستان امیرکبیر یکی از سه دبیرستان قدیمی زنجان بوده است که در گذشته به دبیرستان پهلوی معروف بوده است و در این محله قرار دارد.

«کشتارگاه احشام» در محله توپ آغاجی

وی با اشاره به اینکه محله «توپ آغاجی» که در واقع «دمیریه» بخشی از آن محسوب می‌شود دارای یک کشتارگاه بوده که به روایتی «علی‌اکبر توفیقی» آنجا را احداث کرده است هر چند برخی معتقدند که توفیقی آنجا را احداث نکرده بلکه در صدد احیای آن برآمده است. این کشتارگاه که روزی کشتارگاه احشام بوده است بعدها به خارج از شهر انتقال یافت و مکان کشتارگاه به اداره میراث فرهنگی تبدیل شده است.

این پژوهشگر می‌افزاید: در کنار آن کشتارگاه یک «غسال‌خانه» وجود داشته است که بعدها آن را تخریب کردند و چند خانه ساختند. در کنار آن غسال‌خانه یک آب انبار بود که آب غسال‌خانه را تامین می‌کرد.

گفتنی است که مسجد دمیریه یکی از قدیمی‌ترین مساجد استان زنجان است که بالغ بر 120 سال سن دارد. ساخت و سازه ابتدایی مسجد دمیریه یا دمیرلو زنجان در ابتدا با صورت محوطه‌ای چهارگوش و با عملکرد تکیه بوده به عبارتی فضای مستطیل شکلی که فاقد هرگونه تزئین شاخص معماری به سبک و سیاق تکایا که سقف آن بر روی تیرک‌های چوبی استوار گشته است.

این تکیه به نام تکیه عباسی معروف بوده و امروزه با ارتفاع تقریبی ۷۰ سانتی‌متر در ضلع شرقی شبستان مسجد صحن زنانه آن را تشکیل می‌دهد. این مسجد از سطح معبر عمومی پایین‌تر است و فاقد صحن و میانسرا و دیگر اجزای معماری رایج در ساخت مساجد و بناهای مذهبی بوده و مانند اغلب مساجد شهر زنجان به فراخور نیاز عامه مردم و ذوق و سلیقه و امکانات معماران محلی و در پی گسترش فضای تکایا در طول زمان به وجود آمده ازاین‌رو معمار محلی تنها به ساخت شبستان‌های ستون‌دار و مردانه و زنانه و محراب اكتفا نموده است.

شبستان اصلی مسجد دمیریه دارای هفت ستون آجری که طاق و قوس‌های هلالی آن به زیباترین شکلی به روش آجرچینی و تکنیک پتگین و آرایش‌شده و ازاین‌جهت در میان مساجد تاریخی شهر زنجان بی‌نظیر و منحصربه‌فرد است.

انتهای پیام

خبرنگار: زهره میرعیسی‌خانی