پایگاه خبری صدای زنجان- لیلا محمدی/ در آستانه آغاز سال نو شهروندان زنجانی همزمان با سراسر کشور، آئین‌های باستانی یا همان «نوروز بایرامی» را کماکان گرامی می‌دارند.

آئین‌های باستانی عید نوروز یا «نوروز بایرامی» همه ساله با شکوه هر چه بیشتر در جای جای استان زنجان برگزار می‌شود.0

در شب آخرین چهارشنبه سال، مردم زنجان پس از برافروختن آتش همراه با اعضای خانواده فال حافظ گرفته و برای داشتن سالی با خیر و برکت دعا می‌خوانند.

از نظر ایرانیان و از جمله مردم زنجان آب، خاک، باد و آتش از جمله عناصر تشکیل دهنده و مقدس هستی بوده و از این حیث در گذشته شب‌های چهارشنبه آخر سال به این 4 عنصر منسوب بوده به گونه‌ای که نخستین شب چهارشنبه اسفند ماه را«سو چرشنبه‌سی» یا چهارشنبه آب، دومین شب چهارشنبه اسفند ماه را «تورپاق چرشنبه‌سی» یا چهارشنبه خاک، سومین شب چهارشنبه را «یئل چرشنبه‌سی» یعنی چهارشنبه باد و آخرین شب چهارشنبه سال را «اٌد چرشنبه‌سی» یا چهارشنبه آتش که به چهارشنبه سوری معروف است می‌نامیدند.

اما امروز تنها مردم زنجان «اٌد چرشنبه سی» یا چهارشنبه سوری را جشن می‌گیرند. البته تمامی مراسم‌های یاد شده در جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قفقاز و سایر کشورهای آسیای میانه منسوخ نشده و همه ساله برگزار می‌شود.

هر چند ادای رسم و آیین چهارشنبه ‌آخر سال در منطقه به منطقه کشور و استان زنجان با یکدیگر تفاوت اندکی داشته اما قالب برگزاری این مراسم در راستای تکریم سنت‌های ایرانی است.

آن طور که ریش‌سفیدان زنجانی به صدای زنجان می‌گویند، در «یئل چرشنبه‌سی» که به «کؤله چرشنبه» نیز معروف بوده است زنان و نوعروسان استان زنجان با کوتاه کردن مقداری از موی خود به استقبال چهارشنبه آخرسال می‌رفتند.

در چهارشنبه اول اسفند مردم بالای پشت بام رفته و عدس، گندم یا نخود که آنرا نمادی از برکت الهی می‌دانستند می‌ریختند زیرا اعتقاد داشتند که «خاتون چهارشنبه» اینها را جمع کرده و غذای یکساله‌ خود را از آن تأمین می‌کند.

در چهارشنبه دوم، یال و دم و موی حیوانات و احشام را کوتاه می‌کردند و معتقد بودند که احشام و حیوانات نیز باید از آمدن عید باخبر شوند. در چهارشنبه سوم، مردم زنجان به باغ رفته و به رقص و پایکوبی پرداخته و به شاخه‌های درختان سنگ می‌بستند تا سال جدید درختان میوه پرباری در باغ خود مشاهده کنند. در چهارشنبه چهارم نیز از صحرا انواع علف‌ها را آورده و آن را آتش زده و با هدف گرفتن صداقت و پاکی از روی آتش می‌پریدند.

مردم زنجان بر اساس اعتقاد و باورهای خود یک بشقاب از غذایی که در چهارشنبه آخرسال تهیه کرده بودند را نگه داشته و به همراه سورمه، یک کاسه آب و مقداری نمک را بر روی سینی می‌گذاشتند چرا که معتقد بودند در این شب، خاتون چهارشنبه به منزل آنها می‌آید که در صورت گرسنه بودن از غذا تناول کرده اگر نمک غذا کم بود از نمک استفاده کند، اگر به سورمه نیاز داشت سورمه بزند و در صورت تشنگی از آب تهیه شده بهره ببرد.

زنجانی‌ها اعتقاد داشتند اگر محتویات یاد شده در سینی توسط بزرگ خانواده تهیه نشود خاتون چهارشنبه غمگین شده و آنان سال جدید خوبی را نمی‌توانند داشته باشند.

مردم زنجان در چهارشنبه‌ آخرسال غذاهایی نظیر شیش‌انداز (شامل تخم‌مرغ، خرمای خشک، روغن و زعفران)، فسنجان، سبزی‌پلو با ماهی، ترپته (حاوی سبزی، تخم‌مرغ و برنج) را طبخ می‌کنند.

**برگزاری آئین گرامیداشت چهارشنبه آخرسال در کنار رودخانه زنجانرود

شاه‌محمدی یکی از قدمای زنجانی با اشاره به برگزاری آئین گرامیداشت چهارشنبه سوری در کنار رودخانه زنجانرود می‌گوید: در این روز زنان و دختران و مردان و پسران جوان پس از خواندن قرآن و دعا و ضمن پاس داشتن رسم گذشتگان خود با به تن کردن لباس‌های نو و با هدف از بین بردن تمامی ناراحتی‌ها و اتفاقات ناگوار و نحس به کنار آب روان رفته و با دست یا کاسه به روی هم آب می‌پاشیدند. بسیاری از دختران و پسران در همین روز یکدیگر را پسندیده و پسران همسر مورد علاقه خود را به خانواده معرفی می‌‌کردند.

شاهمحمدی با اشاره به مراسم «شال سالاماسی» در زنجان می‌گوید: در گذشته در سقف هر خانه‌ای منفذ یا سوراخی برای تهویه هوا تعبیه شده بود که در شب چهارشنبه آخرسال کسانی که حاجتی داشتند به ویژه جوانانی که موقعیت ازدواج داشتند بدون آنکه شناخته شوند، شالی را از این منفذ به داخل خانه آویزان کرده و بزرگ آن خانه در حد وسع خود هدایایی به سر شال بسته و آنرا تکان می داد و کسی که در پشت بام بود شال را بالا می‌کشید.

**فال کوزه و کمک به نیازمندان

مردم زنجان تمامی ناراحتی‌ها و غم‌های خود را به کوزه گفته و درب آن را بسته و با این اعتقاد که دردهایشان در سال جدید از بین برود در چهارشنبه آخرسال آن را به بیرون انداخته و می‌شکنند.

در گذشته در این روز افراد برای رفع نیازهای همسایگان و آشنایان مایحتاج ضروری از جمله لباس، روغن، برنج و غیره تهیه کرده و برای اینکه در سال جدید همه خوشحال باشند به نیازمندان هدیه می‌کردند.

**بردن عیدی به خانه نوعروسان

بردن عیدی به خانه نوعروسان در حال حاضر همانند اکثر نقاط کشور در زنجان مرسوم بوده و خانواده داماد در چهارشنبه سوری هدیه‌هایی نظیر طلا، شیرینی، لباس و غیره به منزل نوعروس خانواده می‌برند.

در گذشته خانواده داماد با گذاشتن گردو، برنج، طلا، کشمش در سینی بزرگ به نام «خنچه» یا «خوانچه» و کشیدن یک روسری و یا پارچه بزرگ قرمز رنگ به منزل نوعروس خود راهی می‌شدند.

خانواده داماد در صورت داشتن تمکن مالی یک گوسفند خریده و با بستن دستمال قرمز و زنگ به گردن و رنگ کردن پیشانی گوسفند به خانه نوعروس می‌رفتند.

زنان با کاشت سبزه یا «گویرتمه» 15 روز به عید نوروز مانده گندم، عدس، تره تیزک را برای سلامتی تک تک اعضای خانواده‌ها در ظروف مسی ریخته و سبز می‌کنند.

**تهیه سفره هفت‌سین

زنجانی‌ها همانند سایر هموطنان خود در سرتاسر کشور در نخستین روز سال جدید 7 برکت‌ دنیا از جمله گندم، عدس یا سمنو به عنوان برکت زمین، سیب و سنجد به عنوان برکت درخت، قرآن و آئینه به عنوان برکت آسمان، سبزه به عنوان برکت سرسبزی و رشد، سکه به عنوان برکت در خرید و فروش، تخم‌مرغ به عنوان برکت حیوان و آب به عنوان برکت آب را جمع کرده و به امید داشتن سالی پربار در سفره می‌چینند.

حسین عباسی‌نیا، پژوهشگر و محقق زنجانی می‌گوید: بزرگترین نماد آیین نوروز «هفت سین» است. عدد هفت برگزیده و مقدس است. در سفره نوروزی انتخاب این عدد بسیار قابل توجه است. ایرانیان باستان این عدد را با هفت جاودانه مقدس ارتباط می‌دادند. در نجوم عدد هفت، خانه آرزوها بوده و رسیدن به امیدها را در خانه هفتم نوید می‌دهند.

مردم زنجان در گذشته با پختن اردک، حلوا و تهیه سمنو، کشمش و غیره از میهمان پذیرایی می کردند. اما امروزه زنجانی‌ها همانند سایر هموطنان خود در سفره هفت سین خود سماق، سیر، سنجد، سمنو، سکه، سرکه و سبزه را قرار می‌دهند.

شام شب عيد در زنجان نيز سبزی پلو با ماهی بوده و اغلب خانواده‌ها در منزل بزرگ خانواده جمع می‌شدند و به اتفاق و وحدت رويه سال جديد را آغاز می‌كردند.

وی يادآوری كرد: همراه با سبزی پلو با ماهی به تعداد نفرات نيز تخم مرغ آب پز پخته می‌شد و تخم مرغ‌ها را با پوست پياز می‌پوشاندند و با بخار برنج آن را می‌پختند و به هر فرد يک تخم مرغ می‌رسيد و هر كدام نيز از افراد نيز تخم مرغ خود را باز می‌كرد و اشكال به جای مانده از پوست پياز بر روی تخم مرغ وضعيت آنها را در سال جديد پیشگویی می‌کرد.

**نغمه‌خوانی«بهار آمد» کودکان در آستانه نوروز در زنجان

در گذشته کودکان زنجانی در آستانه نوروز یعنی یک تا 2 هفته مانده به سال جدید راهی کوچه‌ها شده و دسته جمعی نغمه« چیخین داما آتین آتش فیشنگی، قؤیون گئتسین بؤردان اهل فیرنگی، یومورتانی بئزلر یئدی رنگی، بهار آمد بهار آمد خوش آمد، علی(ع) با ذوالفقار آمد خوش آمد» یعنی « بر روی پشت بام‌ها رفته و آتش روشن کنید، بگذارید غم‌های بیگانه و تمامی آنچه که ما را غمگین کرده از اینجا برود، در اینجا تخم‌مرغ را با 7 رنگ تزئین می کنند، بهار آمد بهار آمد خوش آمد، علی (ع) با ذوالفقار آمد خوش آمد» را می‌سراییدند.

در این آئین، هر یک از اهل محل در حد وسع و توان مالی خود به کودکان انار، انجیر، پول و غیره هدیه می‌دادند تا شادی آنها را قوت بخشند.

حسین عباسی‌نیا، پژوهشگر و محقق زنجانی هم در ادامه تشریح سایر رسوم زنجانی‌ها معتقد است که بيشتر وصف‌های بهاری و نوروزی به نوعی مراجعه به خلقت و آفرينش اوليه دلالت دارد.

از نظر او، يكی از آئين‌های زیبایی ايام خمسه و ايام نوروز جنگ سياهی و سفيدی است كه در زنجان و بيشتر شهرهای آذربايجان تا سال‌های نه چندان دور اجرا می‌شد و بر اين اساس گروهی كه بيشتر آن را چوپانان تشكيل می‌دادند در يک مكان خاص تجمع كرده و آوازخوانان به طرف ميدان شهر يا روستا به راه می‌افتادند.

آن‌ها يک جام آئينه، يک كاسه آب، چند شاخه گل، چند برگ ميوه و يک شيطانک سفيد كه با انواع زينتی‌ها زينت داده شده بود با خود حمل می‌کردند.

آئين هايي در شهرهای زنجان، آذربايجان و حتی مطالب نقل قول نشده‌ای نيز بخش‌هایی از فارس، اصفهان، یزد و كرمان نيز وجود دارد، مبنی بر اينكه در ايام خمسه به اصطلاح گروهی جمع می‌شدند و در وصف بهار آوازخوانی کرده و به طرف ميدانی كه برای اين كار تعبيه شده بود، رهسپار می‌شدند.

به گفته «عباسی‌نیا»، اين افراد به محض رسيدن به ميدان همه وسايل را روی سكویی كه در ميدان بود، گذاشته و مترسک را در گوشه ديگری كه يک مترسک سياه بود، جای داده و مترسک سياه را برداشته و به پايين سكو پرتاب می‌كردند سپس نفرات با ريتم خاصی دور سكو، چاله‌ای كنده و بعد به طرف مترسک سياه رفته و آن را در چاله دفن می‌کردند و دوباره همراه با آوازخوانی و پايكوبان ميدان را ترک می‌كردند.

**خرید لباس‌های نو و خانه تکانی

خرید لباس نو از دیگر آداب و رسوم عید نوروز است. یک الی 2 ماه آخر سال، افراد خانواده برای خرید لباس عیدشان به بازار و فروشگاه ها می‌روند و لباس‌های نو و پارچه‌های رنگی خریداری می‌کنند.

یکی از رسوم پسندیده عید، نظافت و خانه تکانی است که یکی دو هفته پیش از عید انجام می‌گیرد .واقع مردم قبل از رسیدن سال نو تحولی در زندگی خود ایجاد می‌کنند و خانه را برای پذیرایی از میهمانان عید آماده می‌سازند.

ایرانیان باستان بر اساس یک عقیده باور داشتند که فرشتگان و ارواح در نوروز بر روی زمین آمده و به منزل عزیزانشان می‌آیند، اگر منزل پاک، تمیز و آراسته بوده و خانواده‌هایشان را شاداب ببینند خوشحال و در غیر اینصورت پریشان حال می‌شوند.

برگزاری سنت‌ها و آیین‌های نوروزی از دل باورهای مردم برخواسته و دولت‌ها و حکومت‌ها به هیچ عنوان در انجام یا انجام ندادن جشن‌های سنتی تاثیری نداشته‌اند.

**رنگ آمیزی خانه

بر اساس یک رسم دیرینه که در حال حاضر به کلی منسوخ شده است مردم زنجان به ویژه روستائیان برای رنگ کردن دیوارهای کاهگلی از دشت و کوهستان گچ سفید آورده و پس از کوبیدن و مخلوط کردن آن با آب با جارو بر روی دیواها می‌پاشیدند.

پس از این اقدام اهالی زنجان خاک زرد را از دشت تهیه کرده و به منظور تغییر رنگ از زرد به قرمز بر روی آتش گذاشته و با سلیقه خود با انگشتان دست نقش‌هایی از گل و درخت بر روی دیوار خود می‌کشیدند.

** تکم‌خوانی

تکم خوانی آیینی است به قدمت نوروز و یادگاری از آداب و رسوم عید باستان که همواره در زنجان به عنوان آینی ماندگار و منحصر به فرد مورد توجه مردم بوده و با روش مخصوص توسط تکم گردان‌ها به اجرا گذاشته می‌شود.

آئین تکم گردانی سالیان پیش با آداب و رسوم کهن مردم آذربایجان و بویژه زنجان عجین بوده و همه ساله با فرا رسیدن عید نوروز، مردم به انتظار تکمچی می نشستند و انتظار داشتند که تکم چی سمبل نشاط بهاری آنها را برای استقبال از بهار آماده سازد.

واژه تکم TAKAM از دو بخش «تکه» و «م» تشکیل شده که تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محلهای معین هدایت می کند و «م» ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی «بز نر من» می باشد و به کسی که تکم را می رقصاند «تکمچی» می‌گویند.

تکم یک عروسک چوبی سنتی است که روی آن را با مخمل یا پارچه‌هایی به رنگ قرمز می‌پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های رنگی و حتی آئینه تزیین می‌کنند.

فلسفه نصب آئینه به دو طرف شکم عروسک این بوده که تکم به همراه خبر فرا رسیدن سال نو، آئینه‌ای را به رسم روشنایی و صفا به همراه آورد.

**عید دیدنی مردم زنجان

در گذشته تنها 2 روز مردم زنجان به منزل آشنایان، همسایه‌ها و سایر اقوام می‌رفتند. روز نخست مختص به مردان تحت عنوان «کیشی‌لر گؤنو» یعنی روز مردان و روز دوم مختص به زنان «خانیم‌لار گؤنو» یعنی روز بانوان و زنان بوده است. در مراسم عید دیدنی مردان و زنان به صورت دسته جمعی ‌به دیدار آشنایان می‌رفتند.

حسین عباسی‌نیا، پژوهشگر و محقق به صدای زنجان می‌گوید: يكی از مرسوم‌ترين خوردنی‌های شب عيد، آجیل هفت مغز (شامل كشمش، توت، گردو،فندق، پسته ، بادام و انجير) است كه از گذشته‌های دور حرف اول را در سفره‌های عيدی داشته و اقوام خوردن آن‌ها را واجب می‌دانستند و معتقد بودند كه مصرف آنها بينش ساکنان خانه و میهمانان را افزايش داده و سال نو را با بیداری آغاز می‌کنند.

گفتنی است اين هفت مغز شامل كشمش، توت، گردو،فندق، پسته ، بادام و انجير بود كه پس از سال‌های متمادی تغيير شكل داده و به آجيل تبديل شده است.

**قارا بایرام

قارا بایرام یا قره بایرام نخستین نوروزی را می گویند که پس از فوت یکی از اعضای خانواده‌ها فرا می‌رسد و تمامی خانواده عید را جشن نمی‌گیرند.

در این مراسم خانواده‌های داغدار در منزل خود نشسته و سایر اقوام و خویشاوندان و آشنایان به منزل آنان رفته و برای شادی روح آنان فاتحه می‌خوانند. در قارا بایرام خانواده ماتم‌زده که عزیر خود را از دست داده است با شیرینی، میوه، خرما و چای از میهمانان پذیرایی می‌کنند.

البته در برخی خانواده‌ها، آئین سنتی «قره بایرام» که با هدف تسلی خاطر برای بازماندگان خانواده‌های معزا برگزار می‌شود علاوه بر عید نوروز در عید سعید فطر و پس از قرائت نماز عید به همان شکل برگزار می‌شود.

انتهای پیام/