پایگاه خبری صدای زنجان‌نیوز/ لیلا محمدی: مصرف بیش از حد منابع آب زیرزمینی از یک سو و استفاده از نهاده کود و سم در اراضی کشاورزی با هدف تولید محصول بیشتر بدون توجه به تبعات ناشی از کشت غیراصولی، سبب شده تا رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان صراحتا بر لزوم ورود فناوری به زمین‌هایِ دوپینگ‌شده کشاورزی استان زنجان تاکید کند.

بررسی وضعیت موجود منابع آبی در کشور و همچنین استان زنجان نشان می دهد، مهار آبهای سطحی و استفاه بهینه از آن و حفظ و تقویت آبهای زیرزمینی به خصوص در مناطق خشک و نیمه خشک نظیر زنجان از جمله راهکارهایی است که می تواند از مشکلات مربوط به کمبود آب پیشگیری کند.

برداشت بی رویه آبهای زیرزمینی برای مصارف بخش های مختلف یکی از معضلات جدی در کشور از حمله استان زنجان است که فقدان برنامه ریزی برای آن و بهره وری لازم، آژیر خطر را در این حوزه به صدا در آورده است.

با توجه به اهمیت «تولید» و موضوع مربوط به «امنیت غذایی» و «اقتصاد کشور و استان» و معیشت خانوارهای کشاورزان ضروری است تا موضوع تامین آب و سلامت انسان و منابع طبیعی نظیر آب و خاک در این بخش مورد بررسی قرار گرفته و راهکارها برای مصرف بهینه در تولید محصولات مورد توجه باشد.

صلاح است که به عقب برگردیم!

نادر عباسی، رئیس مركز تحقیقات و آموزش كشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان در گفت‌وگو با صدای زنجان با اشاره به نقش و جایگاه توسعه «دیم» در پایداری بخش کشاورزی معتقد است با ورود علم و دانش روز دنیا جهت تحقیق و بررسی بر روی ارقام مختلف محصولات دیمی متناسب با شرایط اقلیمی زنجان، استانی که با تنش آبی مواجه است، می‌تواند تا حد بسیار زیادی از بار نگرانی‌ها بکاهد.

وی با اشاره به اینکه مساحت استان زنجان 2.2 میلیون هکتار بوده که 1.1 میلیون هکتار درصد آن مربوط به مراتع و جنگل است، ادامه می‌دهد: 850 میلیون هکتار مربوط به اراضی کشاورزی است که از این میزان حدود 320 میلیون هکتار آیش، حدود 350 میلیون هکتار دیم و مابقی نیز آبی است. با این حساب بخش قابل توجهی از عرصه استان زنجان متعلق به اراضی دیم است.

عباسی با اشاره به اینکه ظرفیت و عرصه دیم کشاورزی استان زنجان بیشتر از عرصه آبی است، عنوان می‌کند: مراتع و منابع طبیعی سرمایه عظیم و سنگ بنای کشاورزی است که باید از آن حفاظت کنیم؛ به‌طوریکه ۱۳۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده در استان داریم که غالب آن گون است.

رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان میزان مصرف آب در استان را یک میلیارد و ۵۰۰ میلون اعلام می‌کند که از این میزان یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب معادل ۷۸ درصد در بخش کشاورزی و مابقی در حوزه شرب و صنعت به مصرف می‌رسد.

وی با بیان اینکه میزان بارندگی استان نسبت به متوسط بارندگی کشور حدود ۳۰ درصد بیشتر است این مهم را فرصت بارندگی استان که بیشتر از کشور هم هست می‌داند.

به گفته این مسئول، تلفات در تمام حوزه‌های مصرف آب وجود دارد و بایستی به سمت کاهش مصرف و تلفات آب در هر سه بخش عمده مصرف آب یعنی «کشاورزی»، «صنعت» و«شرب» برویم و به برنامه‌های توسعه‌ای که منجر به استفاده بیشتر و بی‌رویه از آب می‌شود در همه حوزه‌ها حساس باشیم.

به گفته عباسی، ۶۵ درصد آبی که مصرف می‌کنیم از منابع آب زیرزمینی و ۳۵ درصد از آب‌های سطحی تامین می‌شود که این موضوع زنگ خطر را به صدا درآورده است؛ چراکه از ذخایر بیشتر استفاده می‌کنیم و این مهم در دراز مدت منجر به ورشکستگی آبی می‌شود که البته این مورد یاد شده، کشوری است و مختص استان زنجان نیست.

وی با بیان اینکه در کل دنیا میزان مصرف از محل آب‌های زیرزمینی حدود 40 درصد است در حالی که در ایران 65 تا 80 درصد مصرف مربوط به آب‌های زیرزمینی است، به وضعیت اسفناک آب‌خوان‌های استان و دشت‌ها اشاره می‌کند.

رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان می‌گوید: الگوی مصرف کنونی سبب شده شده سطح آب‌هایی زیرزمینی پایین‌تر، رود. به طوری که این روند نزولی از دهه 70 در آبخوان‌هایی نظیر ابهر، زنجان، قیدار و سجاس آغاز شده است و اگر با این فرمان پیش برویم قطعا با مشکل مواجه می‌شویم. بهتر است همین الان نیز این روند را متوقف کرده و به عقب بازگردیم!

پروژه «جهش تولید در دیمزارها»

ازجمله اقدامات دیگر برنامه «جهش تولید در دیمزارها» است که حدود 3 سالی است که در وزارت جهاد کشاورزی شروع‌شده است و در زنجان نیز امسال این مهم اجرایی شده است و درصددیم بدون اتکا به شرایط اقلیمی، مهندسی دیمزارها را با تکنیک‌های مدیریتی نظیر استفاده از بذور اصلاح‌شده و ارقام مناسب ، انتخاب عمق و زمان کاشت مناسب، تغذیه مناسب و مبارزه به‌موقع با آفات و بیماری‌ها در دستور کار قرار دهیم.

عباسی با تاکید بر لزوم ممنوعیت برداشت آب از دشت‌های استان زنجان به ظرفیت موجود در مراتع استان که اغلب اراضی استان را تشکیل داده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: با توجه به تنوع گونه‌های گیاهی، باید با فکر اقتصادی به سمت پرورش اصولی محصولات شده و کشاورزی را با بکارگیری برنامه‌های نوین سرپا نگه داریم.

این مسئول با اشاره به اینکه سطح پرورش محصولات زراعی بیشتر از باغی است و سهم کشت دیم نیز بیش از دیم آبی  است، ادامه می‌دهد: با توجه به شرایط اقلیمی و وضعیت آب و هوایی حاکم بر استان ضروری است که اولویت کشت، «زراعت در دیمزارها» باشد، البته هرگز منظورم این نیست که مابقی کشت‌ها را تعطیل کنیم اما شرایط ایجاب می‌کند که کشت دیم در دستور کار باشد چرا که چاره‌ای جز این نداریم.

عباسی با اشاره به تولید 500 هزار تن محصول گندم در سال 1402 در استان زنجان عنوان می‌کند: 300 هزار تن از این محصول در اراضی دیم و مابقی در اراضی آبی کشت و برداشت شده‌اند که این مهم حاکی از اثربخشی اراضی دیم نسبت به اراضی آبی است ضمن اینکه برای «پایداری تولید» نیز باید این مباحث را مدنظر داشته باشیم.

وی بابیان اینکه در خصوص مدیریت استفاده از آب در بخش کشاورزی اقدامات مؤثر زیادی در کشور و به‌ویژه در استان زنجان انجام‌گرفته است، می‌گوید: افزایش راندمان آبیاری از حدود ۳۰ درصد به ۴۵ و افزایش میزان بهره‌وری متوسط کمتر از یک به حدود ۱.۴ طی چند دهه اخیر گواهی بر این ادعا است.

عباسی عنوان می‌کند: «اصلاح بذر و نهال و تهیه رقم مناسب» در مورد غلات، حبوبات و تمامی محصولات استراتژیک یکی از برنامه‌های ماست تا برای شرایط اقلیمی مختلف مناسب با الگوی بارش و متناسب با شرایط آب و هوایی تولید کنیم.

به گفته این پژوهشگر، برنامه‌ریزی برای «کاهش ضایعات» ازجمله اقدامات دیگری است که با جدیت دنبال می‌شود. ضایعات محصولات کشاورزی یکی از معضلات بخش کشاورزی است. در گذشته گفته می‌شود کشاورزی شامل کاشت، داشت و برداشت است یعنی تا مرحله تولید بسنده می‌شد ولی امروزه مشخص‌شده است که تولید ۵۰ درصد کشاورزی است و ۵۰ درصد دیگر مربوط به مراقبت‌های پس از تولید است.

به گفته رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی استان زنجان، در کشور، سالانه حدود ۳۰ میلیون تن محصول در قالب ضایعات از دسترس خارج می‌شود . حتی اگر بخش کوچکی از این ضایعات کاهش یابد، بخشی از کاستی‌های تولید بدون مصرف آب و سایر نهاده به چرخه مصرف بازمی‌گردد.

این مسئول معتقد است: استفاده از منابع آب‌های نامتعارف با مدیریت صحیح و اصولی و تصفیه مناسب پساب‌های کشاورزی و فاضلاب شهری نیز باید در دستور کار قرار گیرد تا با بازچرخانی مناسب این مهم را به مرحله اجرا درآوریم.

لزوم ورود «علم» به اراضی کشاورزی استان زنجان برای مدیریت مصرف آب!

به گفته «عباسی» انجام اقدامات بهزراعی و بهنژادی نظیر معرفی ارقام جدید محصولات کشاورزی، توسعه روش‌های نوین ‌آبیاری، توسعه مکانیزاسیون، صنایع تبدیلی و تکمیلی و غیره ازجمله این موارد است. ولی باید اذعان کنیم که اثربخشی این اقدامات گرچه درخور توجه بوده‌اند ولی کمتر از مقادیر پتانسیل و مورد انتظار هستند. یعنی به‌موازات توسعه کمی بایستی به کیفیت و اثربخشی اقدامات نیز توجه کرد درنتیجه در ادامه راه باید هم ازنظر کمیت به اقدامات توسعه‌ای توجه کرد و هم کیفیت اقدامات مورد ارزیابی و بهبود قرار گیرند.

این پژوهشگر در خصوص تأثیر سامانه‌های نوین آبیاری در شرایط بحرانی آب به صدای زنجان می‌گوید: قبل از پاسخ به این سؤال باید ببینیم سهم و جایگاه اراضی مجهز به سامانه‌های نوین آبیاری نسبت به‌کل اراضی آبی کشور به چه میزان است.

«حدود 9 میلیون هکتار اراضی آبی در بخش کشاورزی داریم که اگر سدهای در حال ساخت و در حال مطالعه را با سدهای در حال استفاده در نظر بگیریم، درمجموع نهایتاً نزدیک به ۴ میلیون هکتار از اراضی زیر شبکه‌های مدرن آبیاری و زهکشی می‌روند و مابقی همچنان زیر شبکه سنتی خواهند ماند.»

رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی استان زنجان بابیان اینکه درواقع سامانه‌های نوین آبیاری بخشی از پازل مدیریت مصرف آب است و نه همه ماجرا، ادامه می‌دهد: بخش بزرگی از اراضی آبی به روش‌های سطحی و سنتی آبیاری می‌شوند که ضروری است با حمایت‌های فنی و تسهیلاتی توجه ویژه‌ای نیز به طراحی و مکانیزه کردن سامانه‌های سنتی صورت گیرد.

از طرفی دیگر بررسی‌ها و ارزیابی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد گرچه توسعه سامانه‌های نوین آبیاری موجب افزایش عملکرد، بهره‌وری مصرف ‌آب و راندمان ‌آبیاری می‌شود ولی این افزایش کمتر از میزان مورد انتظار بوده است. این موضوع نشان می‌دهد بایستی در کنار توسعه کمی این سامانه به مسائل کیفی و بهره‌برداری اصولی از آن‌ها نیز توجه داشت. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد توسعه این سامانه‌ها تأثیری در کاهش برداشت از منابع آب نداشته و به‌واسطه افزایش سطح زیر کشت موجب افزایش تولیدشده است.

به اعتقاد عباسی، محدودیت منابع و نهاده‌های تولید و به‌ویژه منابع آبی و افت کمی و کیفی آن طی سال‌های اخیر لزوم کاهش مصرف این نهاده را ضروری کرده است، به عبارتی باید در آینده با مصرف کمتر آب افزایش تولید داشته باشیم که۸ این امر عملی و میسر نخواهد بود مگر با ورود و نفوذ دانش در عرصه‌های تولیدی که با حرکت به‌سوی کشاورزی دانش‌بنیان ممکن است.

رئیس مرکز تحقیقات با اشاره به شعار سال تحت عنوان «مهار تورم، رشد تولید» که ظرفیت‌های قانونی بسیار خوبی برای بهره‌گیری از دانش محققان و ورود دانش به عرصه تولید ایجادشده است، می‌گوید: تأسیس قرارگاه کشاورزی دانش‌بنیان و شکل‌گیری کمیته راهبردی فناوری نانو در استان به ریاست سازمان جهاد کشاورزی و دبیری مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان در راستای تحقق شعار امسال بوده است.

پایداری تولید

عباسی با تأکید بر اینکه امنیت غذایی مهم‌ترین نوع آن‌ها و حتی ضامن حصول دو نوع امنیت دیگر نیز است، عنوان می‌کند: در تمام مناسبات به کشاورزی باید به‌عنوان مسئول امنیت غذایی کشور نگاه کرد و جایگاه ویژه‌ای برای آن قائل شد. به‌هرحال تمامی بخش‌ها برای ادامه فعالیت نیاز به تولیدات بخش کشاورزی دارند.

عباسی معتقد است کشاورزی با چالش تهدید امنیت غذایی مواجه است. افزایش روزافزون جمعیت، افت کمی و کیفی منابع تولید، شرایط ناپایدار اقلیمی ازجمله خشک‌سالی، آلودگی‌ها، تغییر میزان و الگوی بارش‌ها، افزایش دما، و بروز بحران‌های زیست‌محیطی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی موجب شده‌اند تا تهیه غذای سالم و کافی برای آحاد مردم با تهدید جدی مواجه شود درنتیجه حفظ و ارتقای سطح امنیت غذایی تولید محصولات کشاورزی باید افزایش یابد.

این پزوهشگر بر لزوم بهره‌گیری از فناوران و افراد صاحب ایده و فکر جهت استفاده فناوری‌های نوین با هدف کاهش نهاده و حرکت به سمت تولید بیشتر و امنیت غذایی ادامه می‌دهد: در گذشته نیز اقداماتی در راستای ورود دانش به بخش کشاورزی صورت گرفته و تولید سالانه ۱۲۰ میلیون تن در سطح کشور و حدود ۲/۲ میلیون تن در استان و سرپا بودن بخش کشاورزی در ناملایمات اقلیمی، شرایط اقتصادی و سیاسی فعلی و به‌ویژه تحمیل تحریم‌های ظالمانه نتیجه این اقدامات بوده است. بااین‌حال برای شتاب بیشتر این امر، برنامه و اقدامات متعددی توسط وزارت کشاورزی و سازمان جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان در نظر گرفته‌شده است.

زمین‌های دوپینگی بخش کشاورزی

وی با اشاره به مصرف بیش از حد نهاده نظیر انواع سموم و کودهای شیمیایی با انگیزه تولید محصول بیشتر که تبعات آن به آلودگی خاک و بروز مشکلات برای انسان و منابع طبیعی ختم می‌شود، عنوان می‌کند: باید از دوپینک کردن اراضی کشاورزی دست بردایم و به سمت ایجاد تعادل در بحث استفاده از نهاده و برداشت محصول به سمت کشاورزی دانش بنیان و استفاده از تکنولوژی برویم چرا که معتقدیم با کشاورزی دانش بنیان می‌توان با نهاده کمتر، تولید بیشتری داشته باشیم.