جعفر نیکبخت، استاد گروه مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان در گفت‌وگو با صدای زنجان با اشاره به وضعیت آب و هوایی استان طبق داده‌های علمی اظهار کرد: در سال‌های اخیر کشور ایران از نظر شرایط آب و هوایی با خشکسالی‌های پی‌درپی مواجه می‌باشد. بر اساس نمودار ارائه شده توسط مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور از ابتدای سال آبی 1403-1402، به جز استان گلستان، تمام استان‌های کشور با کمبود بارش نسبت به میانگین بلندمدت مواجه می‌باشد که متوسط کمبود بارش در سطح کشور 24.2 اعلام شده است. این میزان در سطح استان زنجان منفی 15.5 درصد می‌باشد.

به اعتقاد این عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان، یکی از پیامدهای کاهش نزولات جوی در اثر خشکسالی، عدم تجدید مقادیر آب برداشت شده از منابع آب محدود استان (سطحی و زیرزمینی) طی سال آبی قبل و در نتیجه کاهش کمیت و کیفیت آب منابع خواهد بود.

نیکبخت اضافه کرد:  از پی‌آمدهای دیگر شرایط خشکسالی، کاهش شدید عملکرد یا از بین رفتن محصول دیم‌زارها، افزایش نیاز آبی گیاهان در کشت آبی، عدم تکمیل حجم ذخیره سدها در پی کاهش آورد رودخانه‌ها و در نتیجه ایجاد تنش کم‌آبی در بخش‌های بهره‌بردار از آب سدها می‌باشد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان معتقد است در چنین شرایطی، مدیریت دقیق بهره‌برداری از منابع آب محدود استان جهت دستیابی به بهره‌برداری پایدار از این منابع بیش از پیش ضرورت پیدا می‌کند.

لزوم جایگزینی طرح‌های «عمرانی-آبی» با طرح‌های «سدسازی»

نیکبخت همچنین با اشاره به برخی از راه‌کارهایی که در این زمینه می‌توان بکار برد، افزود: «آبخوان‌داری و تغذیه مصنوعی آبهای زیرزمینی»، یکی از این راه‌کارها است. طی سال‌های گذشته، با احداث سد در مسیر رودخانه، رواناب‌های فصلی برای استفاده در زمان‌های لازم، ذخیره‌سازی می‌شد اما امروزه این امر (بجز موارد ضروری) به دلیل معضلاتی که به وجود می‌آورد توصیه نمی‌شود که از آن جمله می‌توان به تبخیر بخشی از آب ذخیره شده در پشت سد (مخصوصا در مناطق خشک) و تخریب زیست‌بوم اطراف محل احداث سد اشاره کرد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان عنوان کرد: بهترین راه‌کاری که امروزه برای ذخیره‌سازی رواناب نزولات جوی بر آن تأکید می‌گردد نفوذ دادن آن به داخل زمین با احداث سازه‌های مناسب در سطح حوضه آبریز رودخانه و نیز مسیر رودخانه و کنار مسیر آن (سازه‌های تغذیه مصنوعی آبخوان) است، بنابراین بهتر است در آینده احداث چنین طرح‌های عمرانی-آبی جایگزین طرح‌های سدسازی شود.

لزوم «کاهش سطح چمن در فضاهای سبز شهرها»

«صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش خانگی، شهری و صنعت» از دیگر روش‌های مدیریتی جهت بهره‌برداری پایدار عنوان کرد: به این منظور لازم است با انجام تبلیغات مناسب در سطح شهرها و روستاها از طرق مختلف، لزوم صرفه‌جویی در مصرف آب به کلیه هم استانی‌ها اطلاع‌رسانی شود. علاوه بر آن، «کاهش سطح چمن در فضاهای سبز شهرها» با جایگزینی آن با مواد پوششی مناسب و هم چنین گیاهان زینتی مقاوم به خشکی، یکی دیگر از راه‌کارهای کاهش مصرف آب در بخش شهری می‌باشد.

تاکید بر جمع‌آوری فاضلاب شهری و تصفیه آن

به اعتقاد نیکبخت، «جمع‌آوری فاضلاب شهری و تصفیه و استفاده مجدد از آن برای آبیاری فضای سبز» یکی دیگر از راه‌کارهایی است که امروزه در بخش شهری به منظور کاهش فشار بر منابع آب در اکثر نقاط دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آب خاکستری

این عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان در ادامه اضافه کرد: هم چنین از پساب تصفیه شده می‌توان در صنایع آب‌بری که به آب با کیفیت بالا نیاز ندارند نیز استفاده کرد. علاوه بر آن، عدم صدور مجوز احداث صنایع آب‌بر در دشت‌های ممنوعه استان و احداث یا تکمیل سیستم تصفیه فاضلاب کارخانه‌های آب‌بر برای استفاده مجدد از پساب تصفیه شده ضرورت دارد.

لزوم «کاهش سطح چمن در فضاهای سبز شهرها»

نیکبخت «صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی» زا از جمله روش‌های مدیریتی در بهره‌برداری پایدار آب دانست و گفت: اقتصاد غالب خانواده‌های روستایی در استان زنجان وابسته به کشاورزی است. هم چنین کشاورزی اصلی‌ترین بخش تولید مواد غذایی جهت تأمین امنیت غذایی مردم کشور و حفظ استقلال ایران محسوب می‌شود. همین عوامل باعث می‌شود که بخش اعظم آب برداشت شده از منابع آب استان در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد. اما تداوم تولید در این بخش جهت ممانعت از تضعیف اقتصاد خانواده‌های روستایی وابسته به بهره‌برداری پایدار از منابع آب است. در استان زنجان، منابع آب زیرزمینی، منبع اصلی تأمین کننده آب بخش کشاورزی و حتی سایر بخش‌های مصرف محسوب می‌شود.

نیکبخت ادامه داد: امروزه با کاهش منابع آب و افزایش تقاضای مواد غذایی نگرش‌ها از تولید بیش‌تر در کشت و کار (بدون توجه به میزان آب مصرفی در تولید) به افزایش بهره‌وری مصرف آب تغییر یافته است. در شاخص بهره‌وری مصرف آب، میزان تولید محصول به ازای هر مترمکعب آب مصرفی در هکتار مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد. برای افزایش این شاخص، مدیریت دقیق مصرف آب آبیاری در سطح مزرعه ضرورت دارد.

عضو هیئت علمی گروه مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان اضافه کرد: استفاده از گیاهان با دوره رشد کوتاه جهت کاهش مقدار آب مصرفی برای تولید محصول، جایگزینی گیاهان کم‌مصرف با عملکرد بالا با گیاهان پرمصرف، حفظ رطوبت خاک با کاربرد جاذب‌های رطوبتی و پوشش‌های حفاظتی (مالچ) در سطح مزرعه، به حداقل رساندن رفت و آمد ماشین‌آلات کشاورزی جهت حفظ ساختمان خاک و رطوبت ذخیره شده در آن در دوره بارندگی، محلول‌پاشی گیاهان با مواد تنظیم‌کننده رشد و غیره از جمله راه‌کارهای توصیه شده برای افزایش بهره‌وری مصرف آب می‌باشد.

 ورود فن‌آوری‌های نوین به بخش کشاورزی

البته «نیکبخت» این را هم گفت: باید دقت شود که برای اجرای بسیاری از فن‌آوری‌های نوین ارتقاء بهره‌وری مصرف آب لازم است سامانه‌های آبیاری از سنتی به سامانه‌های نوین آبیاری (مانند آبیاری تحت‌فشار) تغییر یابد. با در نظر گرفتن هزینه‌های بالای اجرای سامانه آبیاری تحت‌فشار، کشاورزان از آن صرف نظر می‌کنند که اداره کل جهاد-کشاورزی به عنوان متولی این بخش، با اختصاص اعتبارهای لازم، نقش اساسی در این حالت خواهد داشت.

عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان پیشنهاد کرد: ضروری است این سازمان (جهاد کشاورزی) و نیز کلیه سازمان‌های ذیربط دیگر، با اختصاص اعتبارات لازم نسبت به ترویج استفاده از راه‌کارهای نوین علمی برای ارتقاء بهره‌وری مصرف آب در کشاورزی اقدام‌های لازم را انجام دهند. هم چنین این سازمان‌ها می‌توانند به عنوان پل ارتباطی عمل کرده و با برگزاری کلاس‌های علمی-عملی، نقش اساسی برای برقراری ارتباط بین زارعین و پژوهش‌گران مراکز علمی و دانشگاهی داشته باشند تا زارعین از آخرین یافته‌های علمی آگاهی یافته و نسبت به استفاده از آن در تولید اقدام کنند.

«نیکبخت» نقش کشاورزان در حفظ منابع آب را ضروری دانست و گفت: تعیین دقیق نیاز آبی گیاه در هر مرحله از رشد و توزیع آب در سطح مزرعه بر اساس آن، عدم توسعه سطح اراضی کشاورزی بعد از تغییر سیستم آبیاری با آب مازاد حاصل و  غیره بخشی از راه‌کارهایی است که زارعین و باغداران باید به آن توجه داشته باشند.