زهره میرعیسی‌خانی - پانتومیم هنر تبعید است، پانتومیم نه آزادانه كه به ناگزیر در غربت و تبعید زاده می‌شود. هر غربتی خود موطن پانتومیم است، می‌اندیشم كه آیا بازیگران پانتومیم واقعاً از سرزمین خویش تبعید گردیده‌اند یا آنها به غربت، به موطن اصلی خویش بازگشته‌اند. بدن بازیگر پانتومیم، دیواره‌های مدور برج بابل است.

پانتومیم، یکی از قدیمی‌ترین هنرهای تئاتر، تا همین چند سال اخیر در کشور ما چندان مورد توجه نبوده است. این اصطلاح در تاریخ طولانی تئاتر برای شکل‌های نمایشی بسیار متنوعی به کار رفته است، چندان که جا دارد بپرسیم که معنای واقعی هنر پانتومیم چیست.

در یونان باستان، پانتومیم به بازیگر و نیز نمایش او اطلاق می‌شد که در آن، او اندیشه بیان شده از سوی همسرایان را با ژست یا حرکت باز می‌نمایاند. در دوران پرشکوه نمایش عصر الیزابت، تماشاچیان عوام مرتبا خواستار لال‌بازی‌ها و سر و صداهای توضیح‌ناپذیری می‌شدند که پانتومیم‌های مضحکه‌وار آن دوره اجرا می‌کردند.

پانتومیم قبل از اينكه مكتب يا سبك باشد بيشتر يك علم است از دوران كلاسيك گرفته تا مدرن‏، پانتوميم يك نمايش سبك‌يافته است.

قبل از آنكه پانتوميمي وجود داشته باشد«پانتومايمي» وجود داشته و قبل از آن«مايم» بوده.

ريشه «مايم» برمي‌گردد به نخستين روزهاي حيات بشر و انسان‌ها كه كلام نداشتند و براي برقراري اين كلام نداشتند و به چيزي جز بدن خود متكي نبودند. در دوران جاندارگرائي اشيا، اين پديده به نام «جادوگر» اتفاق مي‌افتد. او كه اولين بازيگر تاريخ است با زدن ماسك به چهره‌اش صحنه شكار را توصيف مي‌كند.

 اين پديده داراي محيط اجرائي و داستاني است كه اين‌ها هيچكدام چيزي كمتر از درام امروزي ندارد. بعدا ماسك از چهره جدا شد و آغاز تئاتر عروسكي است.

 «مايم» به زندگي خودش ادامه مي‌دهد تا قرون وسطي كه «مايم» تبديل به نمايش‌هاي مستهجن مي‌شود البته در يونان. در روم تبديل به گلادياتورها و خشونت مي‌شود، همه اينها تا قبل از قرن ششم پيش از ميلاد است. بعد از اين زمان بدون كلام مي‌شود.

با شمشير روميان و تسلط بر يونان، خداي يونان «نون يا پانتو» خداي شكار يا شكارچيان اين دو تمدن درهم ادغام مي‌شود. تا اين زمان «مايم» حالت فعلي پيدا مي‌كند و «پانتومايم» حالت صفت فاعلي را بخود مي‌گيرند. در قرن پانزدهم ميلادي «پانتومايم يوناني» و «مايم رومي» درهم ادغام مي‌شوند و كمدي دلارته بوجود مي‌آيد. بازيگران اين شيوه اجرائي چون از حكومت انتقاد مي‌كردند باز از ماسك استفاده مي‌كنند تا جانشان درامان بماند.

در این زمینه ساسان قجر با اشاره به اینکه هنر پانتومیم در اصل کهن‌ترین هنر نمایشی است، گفت: این هنر، مادر هنرهای نمایشی و به نوعی بین‌المللی‌ترین زبان برای برقراری ارتباط با تمام انسان‌ها با تمام گویش‌ها، زبان‌ها و رنگ پوست به واسطه این هنر می‌توانند با هم ارتباط برقرار کنند بدون اینکه کلامی بین تماشاگران این هنر رد و بدل شده باشد.

وی ادامه داد: هنر پانتومیم یا «مایم» در واقع اجراهایی هستند که کلام ندارند و بیشتر بر اساس حرکت بدن مفاهیم انتقال پیدا می‌کند. در گذشته‌های دور در غارها تصاویری دیده می‌شود که روی دیوارها، انسان‌های نخستین روی دیوار‌ها کشیده‌اند و مفاهیم به واسطه این نقاشی‌ها انتقال پیدا می‌کند و مایم کارها به واسطه حرکت‌های بدنش تصویر خلق می‌کند و این تصویر که دارای مفاهیم است به تماشاگر انتقال پیدا می‌کند.

این هنرمند افزود: در اصل به واسطه اینکه پانتومیم عمل بر روی صحنه است و کلامی در آن وجود ندارد و همه چیز به صورت عملی در روی صحنه انجام می‌شود این امر باعث می‌شود بازیگران روی صحنه همه حرکت‌ها را به درستی یاد بگیرند و یک پانتومیم کار می‌تواند یک بازیگر خیلی خوب باشد اما کمتر مشاهده می‌شود که یک بازیگر در تئاتر با کلام بتواند یک پانتومیم کار خوب باشد.

قجر خاطرنشان کرد: در گذشته هم انسان‌ها وقتی که شکار می‌کردند؛ تلاش داشتند که به شکار نزدیک‌تر شوند حرکت‌های آن شکار را تقلید می‌کردند تا شکار فکر کند که این موجود نیز از نوع خودش است و فرار نکنند و به واسطه این حرکات شکارچی به شکار نزدیک می‌شد و شکار می‌کرد و جالب این است که وقتی شب شکار را داخل قوم خود بر می‌گرداند، داستان شکار را با حرکات نمایشی برای خانواده اجرا می‌کردند و تقلید از این نقطه شکل می‌گیرد .

وی با اشاره به اینکه در پانتومیم حرکت بسیار مهم است، افزود: همین‌طور که در طبیعت حرکت شکل می‌گیرد و اگر حرکت نباشد روز و شب و یا زایشی به وجود نمی‌آمد، این هنر به همین دلیل به میزان بالایی ارزشمند است چرا که در بطن خود همه چیز را دارد از موسیقی بگیرید تا حرکات موزون و ریتم و هر چیزی که امروز در تئاتر وجود دارد و همه چیز از پانتومیم نشات می‌گیرد حتی تئاتر‌هایی که امروزه با عنوان تئاتر فیزیکال یا تئاتر بیومکانیک همه‌اش حرکت است و ریشه این هنرها هم هنر مایم است.

زنجان؛ مرکز هنر پانتومیم می‌شود                                                                              

چندی پیش مدیر کل فرهنگ و ارشاد استان زنجان، فاطمه کرباسی از برگزاری نخستین جشنواره ملی پانتومیم ایران در استان زنجان خبر داد و اظهار کرد: مجوز برگزاری جشنواره پانتومیم طی چند سال گذشته، توسط اداره‌کل هنرهای نمایشی صادر شده اما به مرحله اجرا نرسیده بود.

وی ادامه داد: خوشبختانه با پیگیری‌های صورت گرفته، مجوز برگزاری جشنواره پانتومیم صادر شد و مراحل اولیه برای میزبانی از این رویداد مهم هنری آغاز شده است.

این مسئول خاطرنشان کرد: شورای سیاست‌گذاری جشنواره پانتومیم تشکیل و از چند هنرمند مطرح در این عرصه درخواست شده است که برنامه عملیاتی خود را ارائه دهند. در حال حاضر نیز شورا در حال بررسی پیشنهادات دریافتی است و طبق برنامه زمان‌بندی شده، این جشنواره آبان‌ماه سال‌جاری در استان زنجان برگزار خواهد شد.

وی افزود: هدف از برگزاری جشنواره بین‌المللی پانتومیم، تلاش برای گسترش علم پانتومیم، حمایت از هنرمندان پانتومیم در راستای معرفی صحیح و علمی این هنر، تلاش برای تولید آثار فاخر برای حضور در صحنه بین‌المللی، همچنین آموزش و گسترش پانتومیم در ایران با استفاده از ایجاد مرکزی رسمی برای این هنر به‌شمار می‌رود.

کرباسی تصریح کرد: در این زمینه با برگزاری جلسات تخصصی و کارشناسی با صاحب‌نظران، هنرمندان و دست‌اندرکاران، افق‌های مطلوبی برای رشد و گسترش این هنر ترسیم شده است و تلاش می‌شود که استان زنجان به عنوان مرکز و قطب هنر پانتومیم در ایران شناخته و جایگاهش تثبیت شود.

 مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان یادآور شد: پس از تصویب یکی از طرح‌های دریافتی برای برگزاری جشنواره پانتومیم، مهم‌ترین برنامه‌ها و رخدادهای مربوط به جشنواره به صورت مشروح اعلام خواهد شد.

در ادامه معاون هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان، محمود علیمحمدی با اشاره به اینکه با توجه به کثرت هنرمندان متخصص حوزه پانتومیم در زنجان، از جمله ساسان قجر و جناب آقای خمسه که زنجانی اصل هستند و افرادی که در این حوزه کار می‌کنند، گفت: امیدواریم که این رویداد یک رویداد کاملا تخصصی در حوزه نمایش در دنیا شناخته شود و به نوعی در واقع علم بدن است و اگر تاریخچه ارتباطات آدمی را مد نظر قرار بدهیم اولین ارتباطات به صورت حرکتی و فرمی و اشاره‌ای اتفاق می‌افتد که تاریخ علم پانتومیم را برمی‌گرداند به اتفاقات پیدایش بشریت .

وی افزود: در صورتی که این رویداد امسال با موفقیت اجرا شود، برای سال‌های آتی می‌توانیم با برنامه‌هایی که در حوزه پانتومیم داریم، تلاش کنیم که ساختار جشنواره را به صورت یک ساختار بین‌المللی در بیاوریم و این جشنواره را به صورت بین‌المللی در ایران برگزار کنیم.

علی‌محمدی با اشاره به اینکه پیشینه این رویداد را اگر بررسی کنیم خواهیم دید که صرفا دو بار در دهه 80 برگزار شده است و هیچ رویدادی را تحت عنوان رویداد پانتومیم در کشور شاهد نبوده‌ایم، گفت: شروع مجدد این رویداد در استان زنجان می‌تواند موجب رشد و تعالی این رشته و هنر نمایشی در زنجان و به تبع آن در کشور باشد.