فرزندآوری و نگرانی از پیری جمعیت موضوعی بوده که چندین سال است ایران را با چالش مواجه کرده است.

تدوین برنامه‌های مشوق افزایش جمعیت برای دولت‌مردان یک دغدغه است، در سال‌های اخیر با وجود وعده‌ها و مشوق‌های اعلامی از سوی دولت‌ها هنوز نرخ رشد جمعیت در کشور شرایط مساعدی نداشته است و همچنان پیری جمعیت چالشی است که کشور را در سال‌های آینده تهدید می‌کند.

موضوعی که امام جمعه زنجان نیز در برنامه‌های مختلف به آن اشاره کرده و تاکید داشته که؛ «یکی از مؤلفه‌های مهم قدرت در هر جامعه‌ای، موضوع جمعیت جوان است.»

 در حالی که دولت رویکردهای مختلفی برای موضوع تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری در نظر گرفته است اما بسیاری از این مشوق‌ها کارایی لازم را نداشته و حتی در برخی موارد سوژه طنز رسانه‌ها شده است، نمونه این موضوع اختصاص خودرو به مادران دارای بیش از 3 فرزند، تسهیلات فرزندآوری و غیره هیچ یک نتوانسته است یک خانواده را نسبت به فرزندآوری، آن هم با هزینه‌های بالای غربالگری، بیمارستان و صد البته هزینه‌های پس از آن مجاب کند.

اقدامات دولت‌ها در زمینه فرزندآوری، چندان جدی و عملی نبوده است

با این حال همچنان بسیاری از مسئولان در هر تریبونی از اهمیت فرزندآوری سخن می‌گویند و تاکید دارند باید به هر نحوی شده فرزند چند فرزندی را ترویج دهند و مردم را به این سمت سوق دهند. برای نمونه نماینده ولی فقیه در استان زنجان در برنامه‌های مختلف از جمله خطبه‌های نماز جمعه این گلایه را مکررا تکرار کرده و اقدامات دولت‌ها را حرکت نه چندان جدی و عملی دانسته است وی در آخرین سخنرانی خود در روز (28 اردیبهشت‌ماه 1403) با اشاره به اینکه علی‌رغم تأکیدات رهبری از سال 1390 تا به امروز در این زمینه حرکت جدی و عملی انجام نگرفته است، اضافه می‌کند: جوانی جمعیت تأثیر بسزایی در توسعه جوامع از جنبه‌های مختلف دارد، متأسفانه علی‌رغم اینکه همه ما به اهمیت این موضوع واقف هستیم اما نرخ باروری و رشد جمعیت در سال‌های اخیر روند کاهشی داشته، به طوری که از دهه هشتاد تا به امروز میزان زاد و ولد در کشور کم شده است.

وی با اشاره به اینکه دو موضوع ازدواج و طلاق در کشور به ترتیب با نرخ کاهشی و افزایشی مواجه بوده و متأسفانه به این آمار باید افزایش میزان سقط جنین در کشور را نیز اضافه کرد که موضوعی بسیار ناخوشایند است، عنوان می‌کند: تنها راه برخورداری از یک جمعیت فعال و پویا، اهتمام به نیروی انسانی است که این موضوع نیز در قالب اجرای طرح جوانی جمعیت تحقق می‌یابد، روند کاهشی ازدواج و در نقطه مقابل، آمار فزآینده طلاق فارغ از بحث جوانی جمعیت، آسیب‌های جدی زیادی به جامعه وارد می‌کند.

طبق آمار ارائه شده مدیرکل ثبت احوال استان زنجان در سال ۱۴۰۲ تعداد 5 هزار و ۴۲۰ واقعه فوت به ثبت رسید که این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱.۹ درصد افزایش داشته است، این در حالی است که طبق آمار ثبت ولادت در این استان سال قبل ۱۳ هزار و ۹۲۳ واقعه ولادت در استان ثبت شده است که از این تعداد ۱۰ هزار و ۴۴۲ مورد ولادت مربوط به مادران پایین‌تر از ۳۵ سال بوده است.

با حداقل حقوق در مقابل این حجم از تورم چگونه می‌توان یک خانواده را اداره کنیم؟

در این بین برخی خانواده‌ها و شهروندان زنجانی معتقد هستند شرایط به نحوی است که تمایلی برای ازدواج ندارند، فرزندآوری که جای خود را دارد، در همین زمینه جواد یکی از جوانان شهر زنجان در گفت‌و‌گو با صدای زنجان با اشاره به اینکه هر وقت خواستم خوشبختیم را با کسی تقسیم کنم ازدواج کنم و برای بدبختی خود دنبال شریک نمی‌گردم، اظهار می‌کند: با حداقل حقوق در مقابل این حجم از تورم چگونه می‌توانیم یک خانواده را اداره کنیم؟ صاحب یک سقف بالای سرم شویم و برای خوشحال کردن دختر عزیزکرده یک خانواده اقدام کنیم.

وی با اشاره به اینکه تامین شغل، قیمت مسکن، هزینه‌های تشکیل خانواده و مراسمات، و هزاران موضوع دیگر اجازه نمی‌دهد در سن 35 سالگی حتی به تشکیل خانواده فکر کنم، عنوان می‌کند: در سال‌های جوانی و نشاط که صاحب خانواده نشدم، در سنین بالاتر و به اصطلاح زمان پیری و کوری چرا باید تشکیل خانواده دهم؟

این شهروند زنجانی با اشاره به اینکه خیلی از هم سن و سال‌های من یا ازدواج نکرده‌اند یا اگر تشکیل خانواده داده‌اند از فرزندآوری خودداری کرده و یا به یک فرزند اکتفا می‌کنند، اضافه می‌کند: بسیاری از هم نسل‌های ما از تامین هزینه و آینده فرزند خود واهمه دارند.

نگرانی‌های اجتماعی و اقتصادی اجازه فرزندآوری نمی‌دهد

سیما یک زن خانه‌دار زنجانی است که می‌گوید پس از 5 سال ازدواج هنوز برنامه‌ای برای فرزندآوری ندارد و در گفت‌و‌گو با صدای زنجان تاکید می‌کند: نگرانی از تامین هزینه یک کودک آن هم در این شرایط اقتصادی، من را از تصمیم‌گیری در این زمینه مردد می‌کند.

وی با اشاره به اینکه در صورت کنار آمدن با مشکلات مالی، برای فرزند خود آینده‌ای نمی‌توانم متصور شوم و نگران فردای وی هستم و در حقیقت با خودم می‌گویم مگر من چه زندگی خوبی داشتم که بخواهم یک انسان دیگر را با این نوع زندگی پر از استرس و نگرانی مواجه کنم؟، اضافه می‌کند: خودم با داشتن یک مدرک تحصیلی از دانشگاه و تلاش برای یافتن کار متناسب با شرایط یک خانم و درآمد مناسب ناامید شده و هم‌اکنون ترجیح داده‌ام خانه‌دار باشم، این درست نیست، انگار دولت هیچ برنامه و هدف مشخصی برای افراد علاقه‌مند برای تاثیرگذاری در جامعه ندارند و این موضوع افراد از جمله بنده را به شدت ناامید و سرخورده می‌کند.

این بانوی زنجانی با اشاره به اینکه بسیاری از اعضای خانواده و دوستان من هم با بنده هم‌فکر هستند و نمی‌خواهند به خانواده پر جمعیت حتی فکر کنند، اضافه می‌کند: انگار هر کدام از ما یک حصار کوچک برای دفاع از خود در مقابل این شرایط کشیده و در آن پنهان شده‌ایم.

عدم جوانی جمعیت را نمی‌توان انکار کرد!

رسول بیات کارشناس حوزه اجتماعی در زنجان نیز در این زمینه به صدای زنجان می‌گوید: بحث فرزندآوری، افزایش جمعیت یا همان جوانی جمعیت هیچ ربطی به قانون‌گذاری ندارد و یکی از اشتباه‌ترین قوانین مجلس یازدهم هم مربوط به قانون جوانی جمعیت است.

وی با اشاره به اینکه این یک قانون بی‌ربط بوده و هیچ‌وقت هم عملیاتی نشده است، بیان می‌کند: آن چیزی که در شرایط کنونی در حوزه تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی در حال انجام بوده، از پایه غلط است.

بیات با اشاره به اینکه ما شاهد سقط جنین بالا در کشور هستیم که بخشی مربوطه به خانواده‌های قانونی بوده که پدر و مادر به دلیل نگرانی از تامین آینده فرزند اقدام به این کار می‌کنند، اضافه می‌کند: اگر قرار است جمعیت کشور به نقطه تعادل برسد و شاهد پیرسالی و مشکلات بعدی نباشیم باید جمعیت افزایش پیدا کند و این موضوعی نیست که بخواهیم آن را انکار کنیم اما افزایش جمعیت منوط به آماده‌سازی زیرساخت‌ها است.

کارشناس حوزه اجتماعی در زنجان با اشاره به اینکه زیرساخت‌ها شامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است، اضافه می‌کند: مخاطبان قانون جوانی جمعیت توجهی به آن ندارند، عده‌ای تمایل به فرزند بیشتر دارند که این قوانین تاثیری در تصمیم آنها نداردآهآنها و تنها خانوارهای کمی به خاطر وام فرزندآوری و تحت تاثیر مشوق‌ها اقدام به فرزندآوری می‌کنند از سوی دیگر جمعیت بالایی توان مالی خوبی دارند و مشکل مالی به آن صورت ندارد ولی در مسیر فرزندآوری بیشتر نیستند چرا که این افراد نسبت به آینده کشور امید ندارند.

وی با اشاره به اینکه افراد با توان مالی که تمایل کمی به فرزندآوری دارند، به دلیل نبود چشم‌انداز خوب برای آینده کشور است، اظهار می‌کند: با نگاه از این زاویه، نقد جدی به سیاست‌های کلان کشور وجود دارد و سیاست‌های جمعیتی که منجر به تامین شغل، مسکن، آینده و اقتصاد مناسب است باید اتفاق بیفتد تا شاهد جوانی جمعیت باشیم، با درست شدن اقتصاد خانواده‌ها خود به خود تمایل زیادی به داشتن فرزند خواهند داشت.

بیات با اشاره به اینکه قطعا در تله کاهش جمعیت افتادیم و در این موضوع بحثی نیست، تصریح می‌کند: در یک مقطعی زاد و ولد در حد قابل قبولی بود که این افراد به سن ازدواج رسیدند و یک افزایش زاد و ولد را در کشور شاهد هستیم ولی در بقیه مسائل ما در جامعه به عینه شاهد افزایش جمعیت نیستیم.

پنهان‌کاری در آمار؛ آفت است

کارشناس حوزه اجتماعی در زنجان با اشاره به اینکه جمعیت زمانی می‌تواند پایدار باشد که طلاق کاهش یافته و ازدواج سیر صعودی پیدا کند، اضافه می‌کند: طلاق در مقایسه با طلاق اصلا کاهش نیافته و حتی روند افزایشی دارد که این شرایط نگران کننده است.

وی با اشاره به اینکه در بین دهه شصتی‌ها شاهد دختران و پسران مجرد بسیار زیادی هستیم که خود نگران‌کننده است، بیان می‌کند: این مشکلات در جوامع روستایی هم رو به افزایش است و تجرد دختر و پسر و یا مقوله طلاق هستیم و این نشان‌دهنده نبود بستر ازدواج‌های پایدار و فرزندآوری فراهم نشده است.

بیات در پاسخ به سئوالی در مورد پنهان‌کاری آمار توسط مدیران با بیان اینکه مشکل پنهان کردن آمار از گذشته بوده و در برخی زمان‌ها خودش را نشان داده است، اظهار می‌کند: این کار یعنی به جای حل مسئله صورت مسئله حل می‌شود و برخی فکر می‌کنند کوه آسیب‌های اجتماعی را به زیر اقیانوس ببرند مشکل حل می‌شود و با انکار مسئله، مسئله خود به خود حل می‌شود ولی اینطور نیست بلکه جای دیگر و به نحوی دیگر خود را نشان خواهد داد.

کارشناس حوزه اجتماعی در زنجان با اشاره به اینکه اگر همه وجه‌ها و وجود آسیب‌های اجتماعی کاملا رصد می‌شد و مرکز رصد آسیب‌های اجتماعی داشتیم و به موقع آسیب‌ها شناخته می‎شد خیلی از آسیب‌ها به این مرحله نمی‌رسید، تاکید می‌کند: پنهان‌کاری در آمار؛ آفت است چرا که در همه کشورها براساس آمار درست تصمیم‌گیری می‌کنند چرا که آمارها نشانه است و راهنما برای حل مسئله است.

وی ادامه می‌دهد: باور داریم آمارهای درست، منتج به نتیجه درست می‌شود و آمارهای غلط منتج به نتیجه غلط شود.

در جامعه ایران با مساله سالخوردگی جمعیت مواجه هستیم

یوسف بیانلو جمعیت‌شناس و جامعه‌شناس زنجانی که کارشناسی ارشد خود را در رشته جمعیت‌شناسی و دکترای تخصصی را در حوزه جامعه‌شناسی دریافت کرده هم معتقد است که موضوع فرزندآوی از زاویای جمعیت‌شناسی کاملا متفاوت از منظر جامعه‌شناسی است.

جامعه‌شناس زنجانی با اشاره به اینکه برای جبران کاهش رشد جمعیت از راه‌های مختلف می‌توانیم استفاده کنیم، اظهار می‌کند: در ایران رشد جمعیت کم است و بدون تولد فرزندان جدید جمعیتی به جامعه اضافه نمی‌شود اما از آن طرف شاهد پیری جمعیت هستیم.

وی با اشاره به اینکه جوانی و پیری جمعیت هر دو برای جامعه آسیب محسوب می‌شود، عنوان می‌کند: از نظر جمعیت شناسان جمعیت جوان معنای افراد زیر 15 سال است که دارای توان فعالیت نباشد و پیری جمعیت شامل افراد بالای 65 سال است که قدرت فعالیت ندارد که هم قشر جوان و هم سالخورده دارای بار تکفل برای جامعه است و هزینه جامعه را بالا می‌برد.

بیانلو با اشاره به اینکه این افراد صرفا مصرف کننده بوده و تولیدکننده نیستند، می‌گوید: از نظر جمعیت شناسان جمعیت فعال شامل بین افرادی است که بین این دو قشر است.

وی با اشاره به اینکه زمانی که کشورها و جوامع می‌خواهند بار تکفل را کاهش دهند یعنی وقتی جامعه در حال پیری جمعیت است بتوانند آن را جبران کنند چرا که جامعه سالخورده را صرفا با زاد و ولد پر نمی‌کنند، اضافه می‌کند: در کشورهای جهان اول این خلا پیری و کاهش زاد و ولد و موالید تنها از طریق صرف تبلیغ و تشویق پر نمی‌شود برای نمونه در کشورهای توسعه یافته چون آمریکا، اسکاندیناوی و سوئیس تاکید کشورها صرفا بر فرزندآوری و پایین بردن کیفیت فرزندان نیست بلکه در این کشورها بر ترغیب به فرزندآوری از طریق افزایش کیفیت زندگی، مهاجرت و دریافت نیروی کار، افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ و میر انجام می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در جامعه ایران با مساله سالخوردگی جمعیت مواجه شدیم و این موضوع در حال افزایش بوده و این یک مساله روشنی است، تصریح می‌کند: همه بر این موضوع اتفاق نظر داریم این در حالی است که هنوز سالخوردگی اصلی جمعیت رخ نداده است و در یکی دو دهه آتی رخ خواهد داد.

بیانلو با اشاره به اینکه موضوع کاهش فرزندآوری نیز روشن است، بیان می‌کند: دلایل اینکه چرا افراد تمایلی به فرزندآوری ندارند یا زاد و ولد کاهش یافته است از منظر جمعیت‌شناسی عوامل مختلفی موثر است که یکی از آنها می‌تواند رشد آگاهی افراد باشد.

وی با بیان اینکه رشد آگاهی افراد موجب خواهد شد افراد از هزینه‌ها و مسئولیت‌ها و سختی فرزندآوری و رشد آن اطلاع پیدا کنند، اضافه می‌کند: وی از همه ابعاد و و تامین زندگی و هزینه‌های مختلف یک مسئولیت سختی است افراد ناآگاهانه و چشم و گوش بسته اقدام به فرزندآوری نمی‌کنند.

بیانلو اضافه می‌کند: رشد آگاهی به معنای این است که یک مادر زیر 20 و بالای 40 سال به دلیل خطرات حاملگی پر خطر از فرزندآوری خودداری می‌کند.

جامعه‌شناس زنجانی با اشاره به اینکه اگر از نظر جامعه‌شناسی به موضوع فرزندآوری بنگریم زمانی که بسترهای اقتصادی و معیسیت و زیستی به عنوان نیازهای پایه‌ای برای جوانان فراهم نشود صاحب فرزند نمی‌شود، بیان می‌کند: فرد وقتی احساس کند امکانات لازم برای فرزندآوری را ندارد از این اقدام خودداری می‌کند چرا که معتقد است برای داشتن فرزند باید بسترهای اولیه زندگی فراهم شود.

وی با اشاره به اینکه در موضوع فرزندآوری معقوله اقتصادی و معیشتی بسیار مهم است، تصریح می‌کند: در ایران در این زمینه مشکل داریم و همین موضوع خود زمینه‌ساز کاهش ازدواج شده است که این کاهش در ادامه کاهش رشد فرزندآوری از طریق کاهش ازدواج در جامعه را به دنبال دارد چرا که در صورت نبود ازدواج، امکان زادوولد نیست.

بیانلو با اشاره به اینکه کاهش نرخ ازدواج و یا افزایش سن ازدواج یکی از دلایل کاهش فرزندآوری است، تصریح می‌کند: اگر در گذشته افراد 17 – 18 سالگی ازدواج می‌کردند فرصت باروری بیشتری داشتند ولی هم‌اکنون سن ازدواج در زنان به 25 و 26 سال و در آقایان به 35 سال به بالا  رسیده است و به همین دلیل بازده دوران باروری کاهش می‌یابد.

جامعه شناس زنجانی با اشاره به اینکه در این شرایط افراد برخلاف گذشته فرصت کمی برای فرزندآوری دارند، اضافه می‌کند: ولی اکنون این فرصت وجود ندارد و بیشترین فرصت صاحب فرزند شدن، دو کودک است.

وی در ادامه از تاثیرات صنعتی و مدرن شدن جامعه و کشور خبر داد و می‌گوید: در جوامع مدرن که افراد ذهن مدرن‌تری دارند، افراد کمتر زیر بار مسئولیت می‌روند یعنی بیشتر دنبال آسایش، رفاه و کاهش سختی‌ها و هزینه‌های زندگی هستند.

بیانلو با اشاره به اینکه از منظر یک جامعه مدرن و کنش‌گر اجتماعی فرزند برخلاف گذشته که یک سرمایه‌گذاری بود، نبوده و برعکس یک بار هزینه و تکفل است در گذشته به عنوان نیروی کار و سرمایه حساب می‌شدند.

جامعه شناس زنجانی با اشاره به اینکه امروز خانواده‌ها و زوجین فرزندان را سرمایه نمی‌دانند بلکه یک هزینه می‌دانند، خاطر نشان می‌کند: در پیچیدگی جامعه کنونی فرزندآوری برای افراد مسئولیت ایجاد می‌کنند.

سیاست‌های فرزندآوری سطحی است

وی در پاسخ به سئوال صدای زنجان در مورد تاثیر طرح‌های تشویقی فرزندآوری برای تشویق خانواده‌ها به موضوع عنوان می‌کند: با مرور تاریخی به دو دولت قبلی و برنامه‌های تشویقی آن‌ها برای فرزندآوری این سیاست‌ها از منظر جمعیت‌شناسی و جامعه‌شناسی چندان موفق نبوده و معتقد هستیم، این سیاست‌ها حالت مسکن دارد و به صورت موقت تبی در جامعه ایجاد می‌کند.

بیانلو با اشاره به اینکه این سیاست‌ها سطحی و پیش پا افتاده است، بیان می‌کند: این سیاست‌ها کاربرد لازم برای خانواده‌ها جهت ترغیب به فرزندآوری برای همه اقشار جامعه را ندارد.

جامعه‌شناس زنجانی با بیان اینکه این سیاست‌های سطحی و زودگذر برای خانواده‌هایی که دارای آگاهی اجتماعی و فرهنگی و حتی دانش پایینی هم دارند، نیز اثرگذار نیست، ادامه می‌دهد: بیشتر جامعه که دارای آگاهی لازم از مسئولیت فرزندآوری هستند تمایلی به این طرح‌های تشویقی ندارد و معتقد هستند امکانات رفاهی و بسترهای اقتصادی اجتماعی و آموزشی باید فراهم شود تا بستر لازم برای فرزندآوری مهیا شود چرا که بدون توجه به نیازهای مربوطه به این سیاست‌ها یا جواب نخواهد داد و یا کوتاه مدت خواهد بود.

وی اضافه می‌کند: باید از شیوه‌های علمی و پذیرفته شده دیگر توجه شود که یکی از این موارد تامین جمعیت از طریق مهاجرت‌پذیری درست است.