شهرستان طارم به دلیل برخورداری از آب و هوای مناسب یکی از مناطق مستعد کشاورزی استان زنجان محسوب می‌شود که سالانه درصد بالایی از نیاز استان را در زمینه محصولات کشاورزی مرتفع می‌سازد.

 تاثیر مخرب پساب‌ حاوی نمک زیاد و سود سوزآورِ واحدهای فرآوری زیتون

یکی از محصولات شاخص شهرستان طارم، زیتون است که علاوه بر اینکه نیاز عمده کشور به این محصول را مرتفع می‌سازد، ردپای آن در صادرات غیرنفتی نیز دیده می‌شود اما در کنار این مزایا موضوعی که می‌تواند به عنوان زنگ خطری برای دو بخش محیط زیست وکشاورزی باشد «موضوع پساب‌های واحدهای فرآوری زیتون» است که در صورت تصفیه نشدن می‌تواند صدمات زیادی به آب و خاک منطقه به علت استفاده از ماده قلیایی سود و سوزآور وارد کند.

زیتون خام برای رسیدن به دست مصرف‌کننده نیاز به یک‌سری اقدامات تبدیلی دارد که این امر ضرورت ایجاد صنایع تبدیلی مانند واحدهای فرآوری را بیش از بیش آشکار می‌سازد اما موضوع مهمی که در رابطه با این فرآوری‌ها وجود دارد، موضوع پساب واحدهای فرآوری است.

طبق مشاهدات میدانی صدای زنجان؛ در شیرین سازی زیتون با استفاده از سود سوزآوز که برای تلخی گیری از زیتون انجام می‌شود؛ در ابتدا قبل از شروع فرآیند، باید ابتدا تمام برگها و شاخه ها را جدا کرده و زیتون ها را پاک کرد و زیتون های خراب را جدا کرد. زیتون ها درون ظرفی ریخته شده و به آنها آب اضافه میشود. بعد از اندازه گیری حجم آب اضافه شده، باید به ازای هر 1 لیتر آب، 20 گرم سود سوزآور به ظرف اضافه کرد. با استفاده از یک همزن تمیز(میتوان از یک چوب استفاده کرد) آنرا باید هم زد تا سود در آب حل شود که در این مرحله حتما باید از عینک محافظ، ماسک تنفسی و دستکش استفاده شود.

ضروری است بعد از گذشت حدودا 8 تا 12 ساعت؛ چند عدد از زیتون ها را با احتیاط از ظرف خارج کرده و به خوبی شستشو داده شود. زیتون‌ها را مدتی در آب سرد گذاشته تا کاملا مطمئن شویم که رنگ آب تغییر نمیکند. زیتون ها را امتحان کرده و طعم آنها را چشیده شود؛ چنانچه تلخی آنها از بین رفته بود، می‌توان آنها را از ظرف خارج کرد اما اگر هنوز تلخ بودند، باز هم به باید به آن زمان و فرصت داده شود.

پس از شیرین سازی زیتون ها، محلول تیره رنگ درون ظرف را با احتیاط خالی کرده(محلول قلیایی است و گیاهان را خشک میکند) و آنها را چندین بار باید با آب بشوییم. در طول دو روز، باید چندین بار آب زیتون ها را عوض کرد تا کاملا مطمئن شویم که محلول NaOH از بین رفته است.

برای خنثی شدن زیتون های شسته شده، به ظرف آنها آب و سرکه اضافه کنید(در ازای هر 10 لیتر آب، 1 لیتر سرکه) پس از گذشت یک روز کامل، برای تمیز کردن آن دو سه مرتبه آب ظرف باید تعویض شودو در نهایت زیتون ها را از ظرف خارج کنیم.در نهایت محلول 4 درصد آب نمک را آماده می‌کنیم(40 گرم نمک به ازای 1 لیتر آب)؛ این محلول را جوشانده و پس از سرد شدن روی زیتون ها خالی می‌شود.

 پساب تصفیه‌نشده فرآوری زیتون؛ تهدید زیست محیطی محسوب می‌شود

محمدرضا یافتیان، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان زنجان با اشاره به مصرف زیاد از سود و نمک در فرآوری زیتون این نکته را نیز یادآور می‌شود که بازرسان اداره کل محیط زیست با حساسیت، عملکرد واحدهای صنعتی را به دقت رصد و کنترل می‌کنند و حتی رای‌های قانونی برای برخورد با این واحدها و حکم‌های سنگین نیز اخذ شده است.

وی عدم اجرای شبکه جمع آوری فاضلاب در روستاها را مشکلات اصلی اعلام کرده و با اشاره به آلودگی آب‌های زیرزمینی در پی ورود فاضلاب ناشی از فعالیت فرآوری خانگی زیتون این مهم را تهدید زیست محیطی می‌داند.

یافتیان با اشاره به وظایف ارگان‌هایی نظیر محیط زیست، صمت، جهاد کشاورزی و شرکت آب و فاضلاب و دهیاری‌ها در طرح ساماندهی فرآوری محصول زیتون از محدودیت‌های اداره محیط زیست در رصد واحدهای خانگی خبر داده و می‌گوید: در این خصوص بهتر است دهیاری‌ها موضوع را پیگیری و همراهی لازم را داشته باشد، اداره محیط زیست حق ورود به منازل را ندارد و دقیقا همین موضوع تبدیل به پاشنه آشیلی شده است. متاسفانه برخی از ادارات نامبرده که در امر ساماندهی واحدهای فرآوری نقش دارند نیز در برخی مواقع پای کار نیستند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان زنجان از پیگیری‌ها برای افتتاح تصفیه خانه شهرک صنعتی آب‌بر طارم خبر داده و می‌گوید: به واحدهای فعال در امر فرآوری زیتون (روغن کشی) مجوز دوفاز صادر می‌شود که حرکت مثبتی در امر رعایت مسائل زیست محیطی محسوب می‌شود اما این را هم قبول دارم که رسیدن به شرایط ایده‌آل در کوتاه مدت حاصل نمی‌شود. البته وضعیت زیست محیطی طارم نامطلوب نیست اما معتقدم برای کاهش و یا جلوگیری از هر گونه تخلف زیست محیطی، هزینه تخلفات باید افزایش یابد.

 نگرانی پژوهشگران از شوری آب‌های زیرزمینی و تشدید تدریجی

 وضعیت زیست محیطی طارم

بهنام رفیعی، پژوهشگر محیط زیست در این خصوص در گفت‌وگو با صدای زنجان عنوان می‌کند: بیش از ۵۰ درصد تولید زیتون کشور که از آن بعنوان طلای سبز یاد میشود مربوط به شهرستان طارم استان زنجان میباشد. در طارم همه ساله در روزهای منتهی به شهریورماه به مدت حدود 2 ماه عملیات فرآوری زیتون به روشی که گفته شد؛ اوج می‌گیرد؛ بیش از 50 درصد این پروسه در خانه‎ها و مابقی توسط واحدهای صنعتی انجام می‌شود از این رو پساب واحدهای فرآوری زیتون، مهم‌ترین دغدغه زیست‌محیطی طارم است.

پژوهشگر محیط زیست با اشاره به پروسه فرآوری زیتون و مشکلات زیست محیطی ایجاد شده در شهرستان طارم می‌گوید: بخش قابل توجهی از این فرآیند در واحدهای خانگی صورت می‌گیرد. زیتون یکی از میوه هایی است که بسیار مورد اقبال قرار میگیرد و سالانه کشاورزان بسیاری زیتون میکارند. بسیاری از زیتون های برداشت شده ممکن است طعمی تلخ داشته باشند و لازم است که شیرین شوند. سود سوزآور یا کاستیک سودا ماده ایست که برای شیرین کردن زیتون مورد استفاده قرار میگیرد.

رفیعی با بیان اینکه سود سوز آور، کاستیک سودا یا سدیم هیدروکسید(NaOH) یکی از موادی است که استفاده زیادی در صنعت دارد. البته این ماده قلیایی است و محلول آن خاصیت خورندگی دارد. به همین دلیل لازم است که در هنگام کار با آن محتاط بود، نسبت به شوری آب‌های زیرزمینی و تشدید تدریجی وضعیت زیست محیطی طارم با تداوم بی‌توجهی به مسائل زیست محیطی ابراز نگرانی می‌کند.

 حجم پساب تولیدی در فرآوری زیتون آنقدرها هم نیست که نگران 

از بین رفتن اراضی کشاورزی طارم باشیم

روح‌اله حسنی، مدیرکل جهاد کشاورزی استان زنجان معتقد است که کیفیت تولید محصول به مرور اتفاق می‌افتد اما آنچه باید در ابتدا مدنظر مسئولان باشد؛ «ساماندهی» واحدهای تولیدی است. متاسفانه بخش قابل توجهی از واحدهای فرآوری زیتون در طارم فاقد مجوز هستند.

از نظر؛ مدیرکل جهاد کشاورزی استان زنجان موضوع مدیریت پساب حاصل از فرآوری زیتون از دو منظر قابل بررسی است؛ مورد نخست اینکه؛ فرآوری زیتون از نیازهای بازار است؛ مراحل کنسرو کردن بدون آب زیتون با استفاده از دستگاه‌های دوفاز با رویکرد زیست محیطی انجام می‌شود و واحدهای دارای مجوز (اشل صنعتی) از جهاد کشاورزی به سمت استفاده از این تجهیزات رفته‌اند. البته این مهم مربوط به واحدهای خانگی که از اداره کار مجوز دریافت کرده‌اند (مجوز خانگی)؛ نمی‌شود.

مدیرکل جهاد کشاورزی استان زنجان با اشاره به راه‌اندازی شهرک صنعتی آببر طارم توسط شرکت شهرکهای صنعتی استان زنجان اضافه می‌کند: شرکت شهرک‌های صنعتی به دنبال راه‌اندازی ناحیه صنعتی مختص واحدهای صنایع غذایی در «هندی‌کندی» است که قطعا تدابیر لازم برای ایجاد تصفیه‌خانه طبق ضوابط زیست محیطی در دستور کار قرار می‌گیرند. فعالان حوزه فرآوری زیتون البته در اشل و سطح صنعتی می‌توانند پس از اخذ مجوز از ارگان‌های ذیربط در این دو مکان اعلامی مستقر شوند.

این مسئول راهکار جلوگیری از بروز مشکلات زیست محیطی ناشی از فرآوری زیتون در طارم که تقریبا نیمی از این فرآیند توسط واحدهای خانگی صورت می‌گیرد را؛ انتقال این واحدها به «شهرک صنعتی» که امکان ایجاد تصفیه‌خانه را فراهم می‌کند؛ می‌داند.

به گفته مدیرکل جهاد کشاورزی استان زنجان واحدهای خانگی نیز باید مسیری که فعالان حوزه فرآوری زیتون در اشل صنعتی طی می‌کنند را بروند. همانطور که گفته شد واحدهای خانگی مجوز خود را از اداره کار اخذ کرده‌اند هر چند در روند فرآوری اداره جهاد کشاورزی نظارت دارد اما برخی از واحدهای خانگی بدون مجوز فعالیت می‌کنند.

وی در پاسخ به برخی نگرانی‌ها برای شوری خاک ناشی از فرآوری زیتون و ورود پساب شور ناشی از این فرآیند به چاه‌های جذبی طارم اضافه می‌کند: پساب ایجاد شده آنقدرها هم نیست که نگران از بین رفتن اراضی کشاورزی طارم باشیم. در کشورهای پیشرفته که نسبت به طارم (با تولید چندین هزار تن زیتون)؛ میلیون‌ها تن زیتون تولید می‌کنند به جای نگرانی؛ «مدیریت پساب ناشی از فرآوری زیتون» را در دستور کار قرار داده‌اند. به نظرم نگرانی راهکار نیست. در این خصوص حتی ارگان‌های دولتی ذیربط نیز مانده‌اند، اما بخش خصوصی دارای ایده در استان وجود دارد و پیشقدم هم شده است که جهاد کشاورزی و دستگاه‌های ذیربط دولتی باید از این ایده استقبال کرده و فضا را برای پرورش آن فراهم کند چرا که در صورت کسب نتایج مطلوب؛ رویای جهاد کشاورزی محقق می‌شود، هم مشکل تولیدکننده حل می‌شود و دغدغه اداره محیط زیست نیز تا حد زیادی برطرف می‌شود اما همانطور که گفته شد موضوع مدیریت پساب فرآوری زیتون پیچیده است و به همین راحتی‌ها نیست.

 پساب فرآوری زیتون یکی از آلاینده‌ترین پساب‌های صنعتی دنیاست

هر چند که نباید در خصوص خروجی پساب ناشی از فرآوری زیتون در طارم نگاه بدبینانه وجود داشته باشد اما با توجه به مسئولیت ما در قبال محیط زیست و کشاورزی و در کل توسعه پایدار باید از علم و تکنولوژی برای کاهش آلایندگی‌های زیست محیطی و استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش بنیان و ایده‌پرداز نهایت بهره برده شود. ظاهرا چند وقت پیش یکی از شرکت‌های فعال در حوزه فعالیت زیست فناوری زنجان طرح خود مبنی بر تجمیع پساب دو ماهه فرآوری کارگاههای کوچک با پکیج‌های تصفیه پرتابل را ارائه کرده است.

به گفته ساناز بیگدلی، نائب رئیس و عضو هیئت مدیره این شرکت؛ پساب فرآوری زیتون یکی از آلاینده ترین پساب‌های صنعتی دنیا می‌باشد که متاسفانه تا این لحظه راهکاری عملی برای تصفیه آن نه تنها در ایران بلکه در کشورهای حاشیه دریای مدیترانه که تولیدکننده زیتون هستند نیز ارائه نگردیده است. هر چند که راهکارهای پژوهشی خوبی در جهت این امر در مقالات علمی دنیا به چاپ رسیده است. 

طبق اظهارات بیگدلی؛ ظاهرا این شرکت تمام تلاش خود را در یکسال اخیر معطوف به آن داشته که به صنعتگران استان زنجان در بخش تولید فرآورده‌های زیتون با تصفیه پساب‌شان خدمتی باکیفیت در راستای اجرای ضوابط زیست محیطی ارائه کند؛ موضوعی که مدیران دولتی استان زنجان نیز این ایده را گامی بسیار مهم در بهبود وضعیت زیست محیطی و کشاورزی دانسته و امیدوارند تا دولت با نگاهی ویژه؛ مشوق‌هایی را برای فعالان حوزه فرآوری محصول زیتون به ویژه در بخش خانگی ارائه کنند تا دستگاه با قیمتی که تولیدکنندگان قادر به خرید آن باشند، را تهیه کنند.

 پساب دو ماهه فرآوری کارگاه‌های کوچک با پکیج‌های تصفیه 

پرتابل قابلیت جمع‌آوری دارد

ساناز بیگدلی، نائب رئیس و عضو هیئت مدیره این شرکت فعال در حوزه فعالیت زیست فناوری زنجان در گفت‌وگو با صدای زنجان معتقد است: از آنجا که بخش بزرگی از این صنعتگران خود افراد تولید کننده مستقر در کارگاههای کوچک میباشند جهت تسهیل تجمیع پساب دو ماهه فرآوری کارگاههای ،کوچک پکیج‌های تصفیه پرتابل در نظر گرفته شده است.

وی در تشریح بخشهای مختلف دستگاه پیرو راکتور و پکیج ساخته شده این شرکت جهت تصفیه آلایندگیهای پساب فرآوری زیتون به قسمت «پیش تصفیه» اشاره کرده و می‌گوید: در قسمت پیش تصفیه ذرات جامد معلق و ته نشین شده درشت گرفته شده و همچنین چربیهای نامحلول از سطح پساب جداسازی میگردد.

در مرحله «تصفیه»؛ با استفاده از مواد شیمیایی انعقاد و ترسیب لخته سازی انجام میشود و لجن تصفیه شده از پساب جدا سازی میگردد.

سومین مرحله مربوط به « پساتصفیه اول» است که؛ در این مرحله با استفاده از قسمت اکسیداسیون پیشرفته ماشین Photelectrochemical اکسیداسیون مواد آلی انجام میپذیرد که این امر باعث کاهش چشمگیر میزان COD پساب میگردد.

در مرحله «پساتصفیه دوم»؛ عملیات polishing صورت میگیرد که با استفاده از الکترولیز و یکسری مواد جاذب منجر به حذف بو و رساندن پارامترهای COD ،کدورت PH و ،رنگ به حد مجاز استانداردهای محیط زیست میگردد.

بنا به گفته‌های « نائب رئیس و عضو هیئت مدیره شرکت زیست تصفیه پایدار»؛ نکته قابل توجه در فرآوری زیتون این میباشد که شوری بسیار بالایی دارد که معادل شوری آب اقیانوس ها باشد (EC=50000) و کاری که شرکت ما میتواند انجام دهد ضمن به حد مجاز رساندن مقادیر COD، کدورت، PH و ،رنگ با استریل کردن آب شور تصفیه شده امکان استفاده مجدد آب شور را در شرکتهای صنایع غذایی من جمله کارخانه‌های فرآوری و تولید زیتون فراهم می سازد.

 برای ورود تکنولوژی به فرآوری زیتون در دو بخش «صنعتی» 

و «خانگی» استقبال می‌کنیم

روح‌اله حسنی، مدیرکل جهاد کشاورزی استان زنجان نیز در خصوص برنامه‌ریزی برای مدیریت پساب واحدهای فرآوری با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش بنیان عنوان می‌کند: ایده‌پردازان و پژوهشگران برای مدیریت پسماند واحدهای فرآوری در اشل صنعتی؛ طرح خود را ارائه کرده‌اند که از نظر جهاد کشاورزی نیاز استان هست و کار آسانی هم نیست اما ایده‌های ارائه شده نیاز واحدهای صنعتی و خانگی فرآوری زیتون است.

وی در پاسخ به اینکه پیچیدگی اگر وجود داشته باشد، بخش خصوصی و شرکت دانش بنیان مربوطه فکرش را کرده و بر اساس آن طرح خود را ارائه می‌کند، به نظر می‌رسد؛ دولت باید برای استفاده حداکثری از ظرفیت ایده اعلامی و ورود آن به واحدهای صنعتی و خانگی تلاش کند، عنوان می‌کند: به شخصه من هم معتقدم باید در این حوزه مشوق‌هایی در نظر گرفته شود؛ واحدهای تولیدی در اشل صنعتی باید برای انجام امور طبق ضوابط زیست محیطی، هزینه کنند. برای واحدهای خانگی و خانوارهای کشاورز نیز باید از سوی دولت، یارانه‌ای در نظر گرفته شود.