آلودگی‌های ناشی از این شهرک صنعتی، علاوه بر تخریب اراضی کشاورزی و کاهش بهره‌وری آن‌ها، سلامت دام‌ها و انسان‌ها را نیز به مخاطره انداخته است. ورود آلاینده‌ها به منابع آبی زیرزمینی و سطحی، آلودگی خاک‌های کشاورزی و افزایش غلظت فلزات سنگین در محصولات کشاورزی، از جمله مهم‌ترین پیامدهای زیست‌محیطی این فعالیت صنعتی است.

با توجه به گستردگی و شدت آلودگی‌های ناشی از شهرک صنعتی روی، ضرورت اتخاذ تصمیمات سریع و کارشناسی برای کنترل و کاهش این آلودگی‌ها بیش از پیش احساس می‌شود. تدوین برنامه‌های جامع مدیریت پسماندهای صنعتی، تصفیه پساب‌های صنعتی قبل از تخلیه به محیط زیست، پایش مستمر کیفیت هوا و آب منطقه و همچنین جابجایی صنایع آلاینده به خارج از مناطق مسکونی و کشاورزی، از جمله اقداماتی است که باید در این زمینه انجام شود. بی‌توجهی به این مسئله، علاوه بر تشدید مشکلات زیست‌محیطی، می‌تواند به بروز مشکلات جدی بهداشتی و اقتصادی در منطقه منجر شود.

اگرچه مافیای روی زنجان همچنان معتقد هستند که وجود شرکت‌های روی هیچ گونه مشکلی را در استان به وجود نمی‌آورد ولی نظر کارشناسان، محققین و اساتید دانشگاه چیز دیگری را می‌گوید.

به همین خاطر مصاحبه مشروحی را با دکتر "مسعود ساعت‌ساز عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پایه زنجان" که مدرک دکتری خود را از دانشگاه UPM کشور مالزی گرفته است، انجام داده‌ایم که تقدیم به شما مخاطبان محترم می‌شود.

استان زنجان با چه شرایط خاص منطقه‌ای و محیط زیستی مواجه است؟

در استان زنجان با یک روند عمومی در کنار یک شرایط خاص منطقه‌ای مواجه هستیم. اگر می‌خواهیم صحبت از آلاینده‌ها کنیم باید به ناهنجاری‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آن در محیط نیز اشاره کنیم که در یک بازه زمانی مشخص باعث می‌شوند توان محیط زیستی و پایداری محیط کاهش پیدا کند.

تغییر توازن جمعیت و صنعتی شدن جوامع، رشد فزاینده شهرنشینی، تغییر الگوی مصرف و تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین، در دنیای امروز  تمام کشورهای دنیا از جمله کشور ایران را تحت تأثیر قرار داده است؛ رشد شهرنشینی سبب تغییر کاربری زمین‌ها شده و از طرفی دیگر تغییر الگوی مصرف باعث مصرف بالای انرژی و منابع در سطح کشور و استان شده است. در واقع  مهمترین پیامد صنعتی شدن جامعه "آلودگی" است و همین آلودگی و گرمایش زمین باعث کاهش آستانه تحمل موجودات نیز شده است.

فلزات سنگین و آلودگی‌ها چه ضررهایی برای زنجان دارد؟

کارایی و یا جمعیت موجوداتی که در منطقه زندگی می‌کنند دستخوش تغییر می‌شوند؛ هر آلودگی که ما در حال حاضر در استان زنجان در زمینه فلزات سنگین مشاهده می‌کنیم دارای دو جنبه است؛ نخست اینکه این فلزات سنگین دارای یک غلظت زمینه‌ای هستند که به طور طبیعی غلظتِ عناصری مثل سرب، روی، مس، آهن، سلنیوم، کادمیم و سایر عناصر سنگین در سطح استان به چه اندازه است؛ یعنی زمین به صورت طبیعی چه میزان از این عناصر را در خودش دارد.

جنبه دوم این است که آستانه قابل تحمل برای هر کدام از این عناصر سنگین برای ایجاد آلودگی به چه میزان است؛ برای مثال میزان سرب باید در یک حد مشخصی باشد، چنانچه از آن حد افزایش پیدا کرد سرب دارای آلودگی است. در واقع این آستانه آلودگی بسته به نوع آلاینده، محیط و یا کاربری دارد. ممکن است سرب در زمین کشاورزی برای مصرف کشاورزی یک آستانه غلظتی داشته باشد ولی برای مصرف صنعتی، میزان غلظت آلایندگی‌اش فرق کند. به طور مثال میزان غلظت سرب در خوراک یا آب برای مصرف انسان‌ها و حیوانات حساسیت بیشتری دارد.

آیا فلزات سنگین کلاً برای انسان ضرر دارند؟

مسئله بعدی این است که باید میزان این آلاینده که چقدر در تماس با محیط بوده است را بسنجیم؛ یعنی مدت زمان و میزان سطح تماسش چقدر بوده است. اگر آلایندگی در اعماق زمین باشد با آلایندگی که در سطح زمین قرار دارد، خیلی فرق می‌کند. همچنین این موضوع که خود آلاینده چقدر توان جذب، پخش، انحلال و واکنش‌پذیری در محیط دارد و چقدر می‌تواند در محیط پایدار باقی بماند.

اگر غلظت عناصر سنگین در فلزات در محیط به آستانه تحمل نرسد، خطرناک نیستند. حتی بعضی از عناصر سنگین مثل مس، روی، آهن، کُبالت، منگنز، نیکل و سلنیوم به طور طبیعی برای بدن مورد نیاز هستند. برای مثال انسان‌ها از مکمل‌های "روی" استفاده می‌کنند تا "روی" بدنشان تأمین شود یا می‌توان به مس اشاره کرد که این عنصر در متابولیسم (سوخت و ساز) بدن نقش دارد. پس بالذات این عناصر ممکن است خطرزا نباشند اما این عناصر یکسری ویژگی‌ها دارند که به سرعت می‌توانند آن‌ها را خطرزا کنند.

عناصر فلزی سنگین عناصری هستند که وزن اتمی‌شان از 20 بالاتر و چگالی بیش از پنج گرم بر سانتی‌متر مکعب دارند. این سنگینی‌شان باعث می‌شود که کم‌تحرک باشند. عناصر سنگین وقتی که روی خاک پخش می‌شوند به علت عدم تحرک خیلی به سختی به لایه‌های درونی زمین نفوذ پیدا می‌کنند؛ از یک طرف دیگر عناصر سنگین عناصر پایداری هستند یعنی به سختی در محیط تجزیه می‌شوند؛ یعنی تجزیه بیولوژیکی یا شیمیایی خیلی کمی دارند و همین مشکل ایجاد می‌کند. مسئله سوم این است که اکثراً عناصر سنگین آستانه تحملشان پایین است.

غفلت رسیدگی به ایجاد آلودگی‌های زیستی توسط شرکت‌های گمنام

معدنی بودن زنجان برایش حسن است یا ضرر؟

استان زنجان به علت نزدیک بودن به مرکز کشور(پایتخت) و از طرف دیگر به علت وجود راه‌های ترابری، ریلی، زمینی و همینطور عبور خطوط انرژی از استان و البته همسایگی با هشت استان، سبب شده است که این استان شرایط بسیار مهمی را داشته باشد. حدوداً هزاران میلیون تن مواد معدنی در استان وجود دارد که این مواد معدنی به علت شرایط جغرافیایی و زمین‌شناسی که استان زنجان در آن قرار گرفته است سبب شده است این استان یکی از غنی‌ترین استان‌ها در حوزه معدنی باشد.

استان زنجان هم معادن فلزی و هم معادن غیرفلزی غنی دارد. در حوزه سرب و روی هم استان زنجان دارای معدن انگوران است که از نظر عیار روی رتبه نخست در سطح کشور را دارد. از سوی دیگر بیش از 152 شرکت در زمینه فلزات سنگین در زنجان فعالیت می‌کنند که چندین شهرک صنعتی داریم که بیشتر این شهرک‌های صنعتی در مورد سرب و روی و فرآوری فلزات سنگین مشغول به کار هستند.

اما وجود این شهرک‌های صنعتی با وجود مزایایی که دارند نیاز به مراقبت‌های بیشتر از نظر مدیریت استانی و هم از نظر مدیریت شرکت‌ها دارند. در کنار این شهرک‌های صنعتی، شرکت‌هایی هم در گوشه و کنار استان فعالیت می‌کنند ولی چون در فواصل دورتر قرار دارند نظارت کمتری روی آن‌ها می‌شود. این شرکت‌ها چون بزرگ و علمی نیستند طبیعی است کمتر مورد توجه قرار بگیرند و به همین خاطر آلودگی محیط زیستی فراوانی ایجاد می‌کنند.

این شهرکهای روی چه آسیبی به زنجان می‌زنند؟

در بازدیدی که از بعضی از این شرکت‌ها داشتم دو مشکل را رؤیت کردم. متأسفانه شهرک‌های صنعتی در نزدیکی شهرها و روستاها در فاصله 10 تا 15 کیلومتری قرار دارند و اکثراً اطراف این شهرک‌های صنعتی را، زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها محاصره کرده‌اند. در واقع این فلزات سنگین که در سطح خاک قرار دارند از ریشه گیاهان می‌توانند وارد مواد غذایی و سپس از طریق زنجیره غذایی به انسان‌ها و دام‌ها منتقل بشوند؛ این عناصر سنگین به علت همان سنگینی که دارند اگر وارد سیستم بدن شوند خیلی به سختی خارج می‌شوند. برای مثال "سرب" که یکی از بدنا‌م‌‌ترین عناصر سنگین است می‌تواند داخل سیستم شود و به بافت استخوانی نفوذ کند و به جای کلسیم بنشیند و خطرات زیادی را ایجاد کند.

شرکت‌هایی در زنجان و همین‌طور شهرک روی زنجان وجود دارند که باطله‌های معدنی(پسماند) آن‌ها حجم زیادی از سرب و روی و کادمیم دارند. اکثر این شرکت‌ها محل نگهداری پسماند آن‌ها  به‌شکل روباز است و متأسفانه دفنی صورت نمی‌گیرد‌‌. جایگاه دفن این پسماند باید یک جایگاه مهندسی شده باشد و کف آنجا هم عایق باشد تا جلوی نفوذ آب را بگیرد.

همین موضوع سبب می‌شود از یک طرف ممکن است آب به همراه این پسماند، شیرابه‌های بسیار سمی ایجاد کند که می‌تواند به زیرخاک نفوذ و آب‌های زیرزمینی را آلوده کند. از سوی دیگر می‌تواند به صورت رواناب‌ها به رودخانه‌ها بریزند و همینطور این ذرات هم می‌توانند با وزش باد به اطراف خود منتقل شوند‌. هرچه ما از منبع آلودگی دورتر باشیم غلظت آلاینده کمتر می‌شود. ولی نکته‌ای که باید توجه کنیم این است که اگر این آلودگی به آب‌های سطحی و زیرزمینی نفوذ کنند چون کمیت پیوسته‌ای هستند می‌توانند این آلودگی را تا مسافت‌های طولانی جابه‌جا کنند.

کارخانه‌ها، زباله‌های سمّی را به جای دفن، دفع می‌کنند

آیا این آلودگی برای کاهش جانداران اعم از انسان و حیوان ضرر دارد؟

این آلودگی می‌تواند بیماری‌های مختلفی از جمله کاهش جمعیت جانداران (چه حیوانات و چه گیاهان) و اختلال در زندگی زیستی آنان ایجاد کند. بی‌شک نخستین اقدامی که باید صورت بگیرد باید خود شرکت‌ها مکانیزم‌هایی را در نظر بگیرند تا این آلودگی کمتر به زمین انتقال داده شود. چنانچه باطله‌هایی دارند باید دفن کنند. ولی این کارخانه به جای دفن، این آلودگی‌ها را از کارخانه خود دفع می‌کنند! دفن با دفع خیلی تفاوت دارد.

با تمام این‌ها؛ یک منبع‌هایی از آلودگی هم هستند که اصلاً به چشم نمی‌آید. در حمل و نقل بسیاری از این خاک‌های  صنعتی که به سمت این شرکت‌ها می‌روند، مشاهدات علمی نشان می‌دهد که در اطراف این جاده‌ها که این کامیون‌ها حرکت می‌کنند غلظت عناصر روی سنگین بسیار بالاست. وقتی خاک اطراف جاده‌ها آلوده شوند طبیعی است که به زمین‌های کشاورزی هم منتقل می‌شوند. باید یک تمهیداتی صورت بگیرد که این جابه‌جایی به صورت محافظت شده منتقل شوند.

افزایش آگاهی عمومی و اطلاع‌رسانی به مردم در خصوص آسیب فلزات سنگین می‌تواند به جامعه کمک کند. فلزات سنگین فقط در اثر فعالیت کارگاه‌ها و شرکت‌های معدنی و ... به وجود نمی‌آید. آتش زدن جنگل‌ها، کودهای شیمیایی، حشره‌کش‌ها، آفت‌کش‌ها، فعالیت سوخت‌های فسیلی بنزین و گازوئیل و حتی آتش پسماندهای شهری سطح بالایی از فلزات سنگین دارند. در موارد مختلف محیط‌زیستی باید اطلاع‌رسانی بکنیم؛ جای بسیار تعجب دارد که ما در سطح زنجان بیلبوردهای مختلفی می‌بینیم ولی حتی یک بیلبورد در خصوص آموزش مسائل محیط‌زیستی، مسائلی مثل کمبود آب، مسائلی مثل مصرف بالای انرژی، مسائلی مثل آلودگی‌ها وجود ندارد. معتقد هستم نسل جدید می‌تواند خیلی چیزها را به نسل گذشته آموزش بدهد و شرایطی به وجود بیاورد که خود مسئولان واقعا به فکر سلامت مردم بیفتند.

منبع/ تسنیم