پایگاه خبری صدای زنجان نیوز/ سمیه محرمی: یلدا که معنای آن ریشه در «تولد و زایش» دارد، مناسبتی در تقویم ایران است که سالیان سال در تاریخ و فرهنگ وجود داشته و خرده فرهنگ‌های زیادی را با خود همراه داشته است.
چیلله گئجه‌سی عنوان ترکی شب یلدا بوده چرا که چیلله در زبان ترکی به معنای چهل است و مردم دو ماه اول زمستان را به دو قسمت تقسیم می‌کنند که ۴۰ روز اول را چیلله بزرگ و ۲۰ روز دیگر را چیلله کوچک می‌نامند.
چیلله با شب یلدا، شب فرارسیدن نخستین روز از چیلله بزرگ است که در این چهل روز هوا سرد می‌شود که پس از اتمام چله بزرگ، چله کوچک آغاز می‌شود که پربرف‌تر و سردتر است.

دورهمی با چاشنی گرمای کرسی

در گذشته با توجه به سیستم گرمایشی منازل همه اعضای خانواده دور کرسی جمع می‌شدند و پذیرایی نیز روی کرسی چیده می‌شد. یکی از آداب این شب در شهرهای مختلف کشور که در زنجان نیز مرسوم بوده آن است که مردم در آن «چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و سرمای زمستان را حس نمی‌کنند، در گذشته هندوانه کشت شده توسط خود کشاورزان در میان (سامان) یونجه خشک شده و یا با آویزان کردن آن از سقف آشپرخانه برای شب یلدا نگهداری می‌شد، در این شب ریش‌سفید خانواده در حالی که با چاقو هندوانه را می‌برد، می‌گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم).
در روستاها کشمش، ترب، شلغم، کلم، توت، آلو و زردآلوهای خشک شده تابستان و گردوهای خشک شده در انبارها به عنوان آجیل این شب‌ها است. شب چره که شامل گردو، کشمش، توت وگندم بوداده و لوبیای خشک است اصلی‌ترین آجیل شب یلدا در زنجان به حساب می‌آید.
روی میز یلدای آذری‌ها معمولاً قاورقا یا گندم برشته شده با شاهدانه وجود دارد. قورقا (گندم برشته) کلمه‌ای ترکی است که از فعل «قووورماق» گرفته شده‌ است. ابتدا مقداری از گندم را درون ظرفی به همراه آب می‌گذارند تا برای مدتی خیس بخورد. سپس درون شیر ریخته و برای یک شبانه روز در آن می‌ماند. در نهایت آن را درون روغن ریخته و با ادویه طعم‌دار می‌کنند که حرارت باعث می‌شود تا این دانه‌ها پف کنند.

شال‌اندازی؛ رسمی که فراموش شد

یکی دیگر از آداب و رسوم یلدایی روستایی‌های زنجان در شب چله سنت «شال‌اندازی» است. اگر پسر جوانی دختری را نشان کرده باشد در شب چله شالش را از سقف پشت بام خانه آن دختر از «باجه» خانه آویزان می‌کند، به آن شال هدیه‌ای مثل جوراب می‌بندند و داخل جوراب یک مشت نخود و کشمش هم می‌ریزند.
هر چند این رسم مختص این شب نبوده و در مناسبت‌های دیگر نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت، شهریار در یکی از شعرهای منظومه حیدربابایه سلام نیز بدان اشاره کرده و می‌گوید: «بایرامیدى ، گئجه قوشى اوخوردى
آداخلى قیز ، بیگ جوْرابى توْخوردى
هرکس شالین بیر باجادان سوْخوردى
آى نه گؤزل قایدادى شال ساللاماق !
بیگ شالینا بایراملیغین باغلاماق !
شال ایسته دیم منده ائوده آغلادیم
بیر شال آلیب ، تئز بئلیمه باغلادیم
غلام گیله قاشدیم ، شالى ساللادیم
فاطمه خالا منه جوراب باغلادى
خان ننه مى یادا سالیب ، آغلادى»

کرسی‌هایی که به خانه‌ها بازگشتند

یکی از مهم‌ترین میراث‌های ملموس شب یلدا به ویژه در مناطق سردسیر کشور و ترک زبانان کرسی‌های چوبی بود که محور و مرکز آیین چیلله محسوب می‌شد، کرسی‌هایی که تنها وسیله گرمایشی منازل سابق محسوب شده و خواسته و یا ناخواسته همه اعضای خانواده و مهمانان را در شب‌های سرد سال دور خود جمع می‌کرد.
این وسیله گرمایشی با تغییرات روی داده در حوزه سیستم‌های گرمایشی به مرور از منازل جمع شد اما با توجه به زیبایی‌های بصری و همچنین نتایج جدید تحقیقات علمی در زمینه خواص آن، بار دیگر با تغییرات در تکنولوژی خود به خانه‌ها بازگشته است.
حسن حسینعلی، پژوهشگر و زنجان‌شناس در این زمینه به صدای زنجان با اشاره به اینکه طبق تحقیقات دانشمندان گرما و سرما از پای انسان نفوذ می‌کند، اظهار می‌کند: اگر پا گرم شود کل بدن گرم خواهد شد.
پژوهشگر و زنجان‌شناس با اشاره به اینکه در کرسی بدن اتاق نمی‌شود و تنها محدوده زیر کرسی گرم می‌شد، بیان می‌کند: وسیله‌ای که موجب گرمایش کرسی‌ها ذغال آخته بود که تولید مونواکسید کربن هم نکند و با استفاده از همین ذغال چایی و غذا نیز تهیه می‌شود.
وی با بیان اینکه در ابتدا تنور در منازل محل نصب کرسی‌ها بود، ادامه می‌دهد: پس از آن چراغ و منقل برای گرمایش کرسی‌ها استفاده می‌شد که روی آن یک تخت مستقر می‌شد.
حسینعلی با اشاره به اینکه کرسی‌های برقی در دهه 50 جایگزین همه این موارد شد، اضافه می‌کند: اکنون از لامپ‌های گرمایشی برای گرم کردن کرسی‌ها استفاده می‌شود.
پژوهشگر و زنجان‌شناس با اشاره به اینکه روی این کرسی‌ها به عنوان میز پذیرایی استفاده می‌شد، اظهار می‌کند: در بسیاری از مناطق سردسیر که در بهار هنوز بساط کرسی جمع نشده بود، از آن به عنوان سفره عید استفاده و وسایل پذیرایی عید روی آن چیده می‌شد.
وی با اشاره به تاثیر کرسی بر ارتباط مثبت و تعامل اعضای خانواده عنوان می‌کند: کرسی‌ها دارای چندین سایز بوده که برای چهار تا 12 نفر بوده است و چون تنها محل گرم خانه بود افراد دور آن جمع می‌شدند.
حسینعلی با اشاره به اینکه معمولا روی کرسی‌ها یک جاجیم بزرگ انداخته می‌شد، بیان می‌کند: روی این جاجیم هم «کرسی یورقانی»  انداخته می‌شد.

بزرگ‌ترین کرسی شب یلدا در  زنجان چیده می‌شود

اما در این میان تلاش‌ها برای حفظ این دورهمی‌ها دور کرسی در حال انجام است به همین مناسبت داریوش نادری، سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان با اشاره به اینکه آیین شب یلدا یا چلله آیین و فرهنگ برای عموم به ویژه نسل جدید و برقراری پیوند بین میراث ناملموس و میراث ملموس موجود در استان زنجان برگزار می‌شود، اظهار کرد: به همین مناسبت بزرگ‌ترین کرسی شب یلدا در یکی از بناهای تاریخی زنجان چیده خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه جشن شب یلدا بخشی از برنامه‌های رونق گردشگری زمستانی استان زنجان است و برگزاری آن در محوطه تاریخی با هدف معرفی جاذبه‌های تاریخی و طبیعی استان انجام خواهد شد، گفت: در جشن‌های شب یلدا تلاش بر این است که سنت‌های کهن مناطق از جمله صنایع دستی، غذاهای زمستانی، برپایی کرسی، مراسم خنچا بران عروس و موسیقی سنتی در سطح گسترده معرفی می‌شود.
این مراسم که از سال‌های گذشته در دستور کار اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان زنجان قرار دارد شامل خواندن سرودها و آوازهای محلی متناسب با شب یلدا و زمستان با گویش و لهجه محلی هر شهرستان از استان، برگزاری برنامه‌های متنوعی ازجمله سفره‌آرایی، برپایی کرسی، قصه‌گویی و یلدا در ادبیات ترکی و فارسی خواهد بود، همچنین یکی از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا که امروزه رو به فراموش شدن می‌رود مَتل‌گویی است که به نوعی شعرخوانی و داستان خوانی اتلاق می‌شود که در این کرسی‌ها اجرا می‌شود.
انتهای پیام/