زهره میر‌عیسی‌خانی- نمایشگاه کتاب یکی از مهم‌ترین آیین‌های فرهنگی دولت در چهل سال گذشته بوده، ضمن این‌که علاوه بر برگزاری بزرگترین نمایشگاه کشور نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، همه ساله نمایشگاه‌هایی نیز در سطح شهرستان‌ها برگزار می‌شود که غالبا از رونق زیادی برخوردار نیستند و همواره این سوال را به ذهن بازدیدکنندگان نمایشگاه‌ها متبادر می‌کند که آیا نمایشگاه کتاب که هر سال با کلی هزینه اجرایی برگزار می‌شود در خدمت صنعت نشر است یا به آن ضربه می‌زند؟

برای پاسخ به این سوال صدای زنجان همزمان با برگزاری دهمین نمایشگاه کتاب زنجان میزگردی را با حضور مسئولان و اهالی کتاب و کتابخوانی در غرفه صدای زنجان در نمایشگاه مطبوعات استان که همزمان با نمایشگاه کتاب برپا بود، برگزار کرد.  

ابراهیم قاسمی، معاون امور فرهنگی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی در این میزگرد با اشاره به اینکه برگزارکردن یا نکردن نمایشگاه خود یک مساله است که بایستی به آن توجه داشت، گفت: رسالت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی این است که به کارهای فرهنگی بپردازیم و کتاب هم به عنوان یک کالای فرهنگی در اولویت قرار دارد و نمایشگاه کتاب نیز یک فرصت است که ناشران کشوری به زنجان می‌آیند و آخرین آثار و کتاب‌ها را در معرض دیده علاقه‌مندان می‌گذارند.

وی ادامه داد: وظیفه اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان این است که بالاخره از این قافله کشوری عقب نماند ضمن اینکه اجباری برای اینکه ما هر سال نمایشگاه برگزار کنیم وجود ندارد ولی اگر این نمایشگاه را برگزار نکنیم در واقع یک فرصت را از دست داده‌ایم.

این مسئول افزود: یک تفاهم‌نامه‌ای بین استان‌ها و وزارت‌خانه وجود دارد که یکی از مهم ترین اقلامش برگزاری نمایشگاه‌ها در سطح کشور است و اگر ما این فرصت را از دست بدهیم به هر حال این امکاناتی که به اینجا آورده‌اند از دست می‌رود بایستی ما در این زمینه تلاش کنیم و هر روز هم سعی کنیم که این کارها بهتر شود.

قاسمی با اشاره به اینکه سال گذشته نظرسنجی در خصوص برگزاری این نمایشگاه انجام شد، گفت: تلاش شد تا در نمایشگاه امسال از جمع‌بندی نظرات و انتقادات نمایشگاه سال گذشته استفاده کنیم و به همین دلیل این نمایشگاه را به صورت دو شیفته در صبح و بعد از ظهر برگزار کردیم که به نظر می‌رسد که وظیفه‌ای که به عهده اداره ما بود انجام دادیم. ضمن اینکه جلساتی با مسئولان امر در این زمینه برگزار کردیم و یک وظایفی بر دوش آنها محول کردیم که از آنها کمک خواستیم تا بهتر برگزار شدن این نمایشگاه کمک کنند که در این راستا از آموزش و پرورش خواسته بودیم با آوردن دانش آموزان به نمایشگاه زمینه را برای بهتر برگزار کردن این نمایشگاه کمک کنند.

وی با اشاره به اینکه ما از همه فرصت‌ها در جهت تبلیغ این نمایشگاه استفاده کرده‌ایم، افزود: در سطح شهر نیز سعی کردیم با قرار دادن بنرهای تبلیغاتی مردم را نسبت به برگزاری این نمایشگاه آگاه کنیم که در این زمینه نیز برخی از ادارات و ارگان‌ها به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی بسیار کمک کردند.

قاسمی افزود: در خصوص ناشران نیز باید اذعان کرد که با توجه به اینکه به طور هم‌زمان دو نمایشگاه کتاب در سطح کشور‌ برگزار می‌شود که علاوه بر شهر زنجان شهر جیرفت نیز در این راستا مشغول برگزاری نمایشگاه کتاب است ناشرین بزرگ بین این دو شهرستان در واقع تقسیم‌بندی شده‌اند و خلا موجود در این زمینه بنا بود با آمدن کتابفروشی‌های خوب سطح شهرستان‌ها پر شود که کتابکده فرهنگ نمایندگی برخی از ناشری از جمله نشر نی را دارد که ما از مسئولان آن دعوت کردیم تا به نمایشگاه بیایند ولی به نمایشگاه نیامدند.

این مسئول افزود: در داخل با مشکل مالی مواجه شدیم و این نمایشگاه را نتوانستیم زودتر از این برگزار کنیم و با توجه به اینکه تاریخ نمایشگاه ها پیش از سال بسته می‌شود اسفند ماه سال گذشته تاریخ نمایشگاه زنجان مشخص شده بود و بنا بود در مهر ماه شاهد برگزاری این نمایشگاه باشیم که متاسفانه به دلیل کمبود بودجه برگزاری این نمایشگاه با تاخیر همراه شد و یکی از الویت‌های اصلی ما برگزاری این نمایشگاه بود و چندین جشنواره را نیز به جهت برگزاری این نمایشگاه حذف کردیم.

وی در پاسخ به پیشنهاد اینکه اگر بر فرض مثال نمایشگاه برگزار نشود و هزینه برگزاری این نمایشگاه به کتابفروشی‌های سطح شهر داده شود تا کتاب با تخفیف بیشتری در بین اهالی فرهنگ و هنر تقسیم شود، بهتر از برگزاری نمایشگاه‌های کتاب نیست؟ افزود: به نظر من هر گزینه‌ای جای خود را دارد و هیچ موردی نمی‌تواند جایگزین نمایشگاه‌های کتاب در سطح کشور باشد. ضمن اینکه ما برای کتابفروشی‌ها هم فرصت ایجاد کردیم و در کنار این طرح‌های فصلی عرضه کتاب که کتاب را با تخفیف بیشتری به اهالی فرهنگ و هنر عرضه می‌دهد نیز در کنار برگزاری نمایشگاه‌ها ادامه دارد.

قاسمی خاطرنشان کرد: طرح‌های فصلی کتاب مکمل نمایشگاه‌های کتاب در استان‌ها است و محدودیتی ندارد. فرق نمایشگاه امسال با سال‌های گذشته در این است که امسال نمایشگاه‌ها در زنجیره خود کتابفروشی‌ها را وارد کردند.

90 درصد کتاب‌های نمایشگاه‌ها به درد نخور هستند

در ادامه فتاح محمدی مسئول کتابفروشی آگورا در زنجان با اشاره به اینکه نکته‌ای که دوستان گفتند که برخی از انتشاراتی بزرگ و یا کتابفروشی‌های سطح شهر میلی برای حضور در این نمایشگاه نشان نمی‌دهند، خود نشان از دردی دارد و به نظر می‌رسد یک جای کار لنگ می‌زند، گفت: خود من هم که به عنوان یک ناشر در این نمایشگاه حضور پیدا کردم بعد از چند روز به دلیل طرز برخوردها غرفه خود را جمع کردم و با توجه به اینکه این نمایشگاه در واقع چهارصدمین نمایشگاه در سطح کشور بوده است، یعنی چهارصد بار این تجربه را تکرار کرده‌ایم و تجربه‌ای را ما به طور مستمر ادامه می‌دهیم.

وی ادامه داد: در سراسر دنیا هیچ نمایشگاه کتابی نیست که برای فروش باشد و در اکثر این نمایشگاه‌ها کتاب برای دیدن است و برنامه‌های جنبی برای جذب مخاطب به سمت کتاب برگزار می‌شود اما در ایران بخش اصلی برگزاری جشنواره کتاب فروش کتاب است که در این زمینه بایستی در وهله اول دید که از این فروش چه کسانی سود می‌برند؟ و با نگاه کلی به نمایشگاه‌ها می‌توان دید که این موضوع بیانگر این است که 90 درصد کتاب‌های موجود در این نمایشگاه‌ها، کتاب‌های به درد نخوری هستند و در واقع کتاب‌سازی هستند و ترجمه‌های بی‌اصل و نسب و رونویسی‌ها به جای ترجمه در این نمایشگاه‌ها عرضه می‌شود.

فتاح محمدی افزود: برای مثال از کتاب «کوری» ساراماگو پنجاه ترجمه در بازار وجود دارد که دو تا سه مورد آن معتبر است.این فروش در دل خود یک تخفیفی هم دارد که این تخفیف تبدیل به یک رانت شده است و یک عده هم متولی این رانت شده‌اند و به لحاظ روانی فکر کرده‌اند که این امتیاز را آنها دارند می‌دهند و یک جور ارضا میل تسلط است که به نظر می‌رسد برای این موضع باید فکری کرد چرا که وقتی که یک کمکی می‌شود؛ مسلما این موارد نیز در دل موضوع وجود دارد.

وی افزود: به جای برگزاری این نمایشگاه‌ها می‌توان یک جور دیگری نیز به این مساله نگاه کرد و به جای صرف این هزینه برای برگزاری نمایشگاه این هزینه به نوعی صرف تبلیغ غیرمستقیم کتابخوانی و رواج فرهنگ کتابخوانی دارد و فیلم‌ها و سریال‌ها گنجانده شود.

محمدی با اشاره به اینکه برخی از دوستان پیشنهاد می‌کنند که هزینه برگزاری نمایشگاه بین کتابفروشان توزیع شود تا مخاطبین کتاب از این کتابفروشی‌ها خرید کنند‌، اظهار کرد: از سوی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی این بخشش را نمی‌خواهیم. تنها اجازه بدهند که کتابفروشان از نمایشگاه خرید کنند. در این مدت می‌خواستم با استفاده از بن‌های خرید 10 تا 12 نفر از دوستان و خویشان با تخفیف اندکی بیشتر که به پخش‌کنندگان کتاب می‌دهند، کتاب بخرم که از جانب نماینده وزارت  فرهنگ و ارشاد متهم به پول‌شویی شدم. بالافاصله هم محکومیت من را احراز کردند و حکم مقتضی را صادر کردند. من هم قبل از آنکه به عنوان مفسد اقتصادی برای عبرت سایرین به اشد مجازات نرسم، جانم را همراه با کتاب‌های غرفه برداشتم و در رفتم.

وی افزود: در مورد هزینه‌هایی که صرف برگزاری نمایشگاه می‌شود، بخش عمده‌ آن برای اجازه‌ سالن‌های نمایشگاه کاسپین هزینه می‌شود که سقف مطمئنی برای آرام گرفتن فراهم نمی‌آورد. روز اول نمایشگاه که باران می‌بارید بعضی غرفه‌داران برای در امان ماندن کتاب‌هایشان از چکه‌های باران هر ظرفی را که گیرآورده بودند روی میزهای کتاب گذاشته بودند و منظره جالب و گویای بود.

کاهش مخاطبین کتاب در سطح دنیا

در ادامه محمد معینی با اشاره به اینکه اصل برگزاری نمایشگاه خوب است اگر هدف اصلی این باشد که مردم بیشتر کتاب بخوانند، گفت: من نمایشگاه سال 72 زنجان را به خاطر دارم که در پاساژ کسرا برگزار شد و همچنین نمایشگاه سال 83 را نیز به یاد دارم که خود من یکی از برگزارکنندگان این رویداد بودم و زمانی که آن جمعیت انبوه خریداران کتاب را با این جمعیت کم نمایشگاه امروز مقایسه می‌کنم ذهنم درگیر این موضوع می‌شود که چرا مردم کم کتاب می‌خوانند؟ به نظر می‌رسد مساله اصلی این باشد که دلیل اینکه مردم کم کتاب می خوانند چیست؟ وقتی این موضوع را به عنوان یک مساله بپذیریم زمان آن میرسد که گامی برداریم و گام دوم این است که چرا در اصل به این وضعیت رسیدیم و متعاقب این موضوع می‌توانیم پشت سر هم به علت و معلول‌های موجود برسیم.

وی ادامه داد: این کاهش مخاطبین کتاب نه تنها در زنجان بلکه به طور کلی در سطح کشور و دنیا صورت گرفته است و کل جهان در واقع متاثر از عواقب شیوع استفاده از فضاهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است که به نوعی مردم را دچار توهم دانستن کرده است و این توهم دانستن موجب شده است که مردم کمتر سراغ کتاب بروند البته منظورم کتابی است که حداقل استانداردهایی که جناب محمدی هم به آن اشاره داشت، است.

این فعال فرهنگی با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد همه ما به اندازه وسعت وجودی خود می‌توانیم مساله کتاب و کتابخواندن را به صورت‌های مختلف ترویجش بدهیم، افزود: هنوز هم که هنوز هست نتوانسته‌ایم در محیط زندگی خودمان کتاب کادو بدهیم و هر سال شاهد هستیم که در ادارات هزینه‌های بالایی صرف سررسید می‌شود که می‌توان با مشورت اهالی فرهنگ به جای سررسید کتاب تهیه شود.

معیی خاطرنشان کرد: در کشور ما آن اندازه‌ای که برای مرغ و گوشت ستاد تشکیل می‌شود و کمیته فوری تشکیل می‌شود آیا برای کتاب و افزایش دانش مردم هم چنین امکاناتی وجود دارد که متاسفانه نیست. این موج پشت سر هم موجب شده است که این فضای فرهنگی به وجود آمده است که رابطه فرهنگی مردم با کتاب کمرنگ و کمرنگ‌تر شده و به گمان من امکان اصلاح این موضوع وجود دارد و شروع این مهم باید از خودمان صورت گیرد و تا زمانی که همه به سهم خود وارد این مقوله نشوند و به تبع آن و به صورت موازی در سطح کلان نیز به این موضوع توجه شود.

وی ادامه داد: به نظر می‌رسد برگزاری نمایشگاه کتاب در کوتاه مدت موجب ضرر کتابفروشی‌ها خواهد شد ولی در دراز مدت همین موضوع موجب انتفاع کتابفروشی‌ها خواهد شد چرا که برگزاری نمایشگاه‌های کتاب موجب می‌شود تا به نوعی فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی در بین مردم رواج یابد و اگر این فرهنگ در بین مردم نهادینه شود مسلما دیگر نیازی نخواهد بود که به ترفندهای مختلف مردم را به کتابخوانی دعوت کنند.

مردم در وضعیتی نیستند که بخواهند کتاب را در سبد خانوار خود قرار بدهند

در ادامه حسین نجاری؛ رییس خانه مطبوعات با اشاره به اینکه الزاما هر نمایشگاهی یک حادثه فرهنگی محسوب می‌شود و مسلما برگزاری نمایشگاه‌های این چنینی نبایست با انگیزه های مالی برگزار شود، گفت: برگزاری نمایشگاه‌های کتاب بیشتر برای معرفی و ارائه کردن کتاب‌های جدید برای مخاطبان است و در واقع یکی از مزایای نمایشگاه‌ها همین است و یک جور دورهمی محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: برای ارتباط بی‌واسطه با مخاطبین نیازمند برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی هستیم اگر چه استقبال محدود و اندک است ولی در واقع راهی برای مبادله فکری با هر طیف مخاطب خود هستیم و در واقع به صورت فیزیکی یک جور با هم ارتباط می‌گیریم و تجربیات خود را به اشتراک می‌گذاریم و از درد مشترک خود می‌گوییم و این موارد از مواهب برگزاری نمایشگاه‌ها است یعنی الزاما ما نیامدیم در این مکان انتفاع مالی ببریم و یا تولیدات خود را به عرضه فروش بگذاریم و از سوی دیگر صاحبان قدرت و مسئولین هم به نمایشگاه کتاب می‌آیند و در حاشیه آن می‌توان برخی از مسائل را مطرح کرد و به دنبال گفت‌وگو با آن‌ها پرداخت.

وی افزود: ما در موقعیتی با دو وضعیت اعتراضی قرار داریم و هم دوستان مطبوعاتی و هم غرفه‌داران نمایشگاه؛ هر دو معترض هستند و در واقع به مردم نیز باید حق داد چرا که در این شرایط وخیم اقتصادی و بالا بودن قیمت کتاب‌ها مردم را نیز ناراضی کرده است، جامعه ما جامعه سر خورده‌ای است و مردم در وضعیتی نیستند که بخواهند کتاب را در سبد خانوار خود قرار بدهند و می‌توان آن‌ها را درک کرد ولی برگزاری این نمایشگاه‌ها مواهبش بیشتر از برگزار نکردن است.

نجاری با اشاره به سخن یک فیلسوف گفت: ما همیشه به دنبال دایه دولت هستیم که دولت بیاید ما را شارژ و حمایت کند و اگر ما تفکرات لیبرالیستی داریم و دنبال بازار آزاد هستیم باید از این قضیه عدول کنیم. شرایط به گونه‌ای است که اگر دولت از ما حمایت نمی‌کند دولت را خائن تصور می‌کنیم و اگر مردم حمایت نمی‌کنند می‌گوییم که مردم نادان هستند ولی من معتقد هستم که اگر ما تولید محتوا کنیم به راحتی می‌توانیم مخاطب را حفظ کنیم و گزارش بدهیم و مساله به گونه‌ای است که همه چیز در هم دخیل است و اگر ما نمی‌توانیم محتوای خوبی تولید کنیم به این دلیل است که وضعیت اقتصادی وخیم است و عنایتی از سوی بخش خصوصی و دستگاه‌های اقتصادی بر مطبوعات نیست و جامعه گسسته‌ای هستیم که نتوانسته‌ایم با هم ارتباط برقرار کنیم همواره این جامعه گسسته دردهای مربوط به خود را دارد.

از شیفت صبح استقبال نشد

در ادامه فاطمه کرباسی؛ مدیر کل فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به اینکه طبق بخشنامه اداری و دولتی از ناحیه هیئت وزیران مبنی بر اینکه هر کجا مرکز برگزاری نمایشگاهی اداره صنایع معادن و تجارت است برای نمایشگاه در نظر گرفته شود و نباید مکانی غیر مکان آن برای نمایشگاه کتاب در نظر گرفته شود، گفت: هر امری نقاط قوت و ضعفی دارد و این موضوع کاملا طبیعی هست و اینکه نمایشگاه کتاب در نمایشگاه بین المللی کاسپین تشکیل شده است خود دارای مزیت‌ها و معایبی است که به دلیل اینکه سه مرتبه زمان نمایشگاه عوض شد مجموعه مدیریت کاسپین سه مرتبه کل فضا را برای ما خالی کردند که کاملا تخصصی نمایشگاه کتاب برگزار شود که متاسفانه مقدور نشد تا بنا شد تا آذرماه این نمایشگاه منتقل شود و آذر ماه نمایشگاه کاسپین اعلام کرد که ما اصلا جای خالی نداریم و این نمایشگاه برای نمایشگاه خودرو و لوازم خانگی اختصاص داده شده است که همین موضوع موجب شد تا ما روی گزینه‌های ذخیره فکر کنیم که در این زمینه دو محل را بازدید کردیم که یکی از آن‌ها مصلا بود که در این زمینه بی‌میل هم نبودیم و یک فضای فرهنگی و در دسترس بود که به دلیل سردی هوا نماز جمعه هم در طبقه زیرزمین مصلا برگزار می‌شد. در جهت تجهیز سیستم گرمایشی مصلا اداره گاز بنا شد ما را همراهی کند تا بتوانیم چندین هیتر بزرگ را به داخل مصلا وارد کنیم که این موضوع هم به دلیل مشکلات موجود میسر نشد.

وی ادامه داد: دومین فضایی که در این زمینه پیشنهاد داده شد فضای دانشگاه آزاد بود که فضای آنجا خالی و بسیار هم خوب بود ولی مشکلی که وجود داشت این بود که در داخل مجموعه ورزشی دانشگاه آزاد فقط 150 غرفه میشد زد که ما در حدود 280 غرفه را نیاز داشتیم که همین موضوع باعث شد مدیریت کاسپین ورود پیدا کردند و بزرگترین سالن را در اختیار ما قرار دادند که در اول خودم هم چندان از این وضعیت راضی نبودم که چند موضوع که چندان هم با هم سنخیت ندارند در کنار هم قرار گرفته‌اند اما پس از گذشت مدتی متوجه شدم که اتفاق بدی هم نیفتاده است به جهت اینکه افرادی که به قصد خرید لوازم خانگی و ماشین می‌آمدند سری هم به نمایشگاه کتاب می‌زدند و همین موضع تا حدودی موجب تا افرادی که ارتباطی با کتاب نداشتند در قالب این نمایشگاه کمی کتاب ورق بزنند و با کتابفروشی ها آشنا شوند که به نحوی موجب فرهنگسازی در زمینه خواندن کتاب شده است.

وی افزود: متاسفانه علیرغم در نظر گرفتن شیفت صبح برای بازدید مدارس از نمایشگاه‌ها؛ چندان استقبالی از این موضوع شد و به نظر می‌رسد مشکلاتی نظیر اخذ رضایت نامه از والدین و‌ یا فراهم کردن سرویس رفت و برگشت به این نمایشگاه و یا مسائل حاشیه‌ای نظیر موارد یاد شده باعث شده است که استقبال از شیفت صبح این نمایشگاه آن طور که مد نظر ما بوده است میسر نشود ولی به هر دلیلی که این موضوع داشته باشد؛ موجب تاسف است چرا که آشنا کردن و دانش‌آموزان در محیط‌های گسترده و بزرگ این چنینی بسیار اهمیت دارد.