پایگاه خبری صدای زنجان نیوز/ سمیه محرمی: دژمنده یا شهر زیرزمینی خوئین یک مکان زیرزمینی بی همتا در روستای خوئین از توابع استان در 60 کیلومتری جاده زنجان - بیجار بوده که این روستا دارای آثار تاریخی بسیاری است؛ خود روستا نیز از روستاهای جذاب گردشگری محسوب می‎شود، شهر زیرزمینی دژمنده یا دژمند با قرار گرفتن در این روستا جاذبه آن را دوچندان کرده است، این شهر که دارای دالان بلندی زیرزمینی است که اتاق‌های گوناگونی در آن وجود دارد و تصویر بازارچه و محله‌ای را در ذهن تداعی می‌کند که گویی در زمان‌های ویژه‌ای مردم از آن به عنوان محل اختفا یا پناهگاه استفاده می‌کرده‌اند.

طبق نظر کاوشگران این پناهگاه زیرزمینی در عمق تقریبی ۴ متر از سطح زمین ایجاد شده و هنوز شناخته نشده است که برای چه اهدافی این دژ زیرزمینی مستحکم ساخته شده است. در انتهای راهروی اصلی دژمنده یک درب اصلی قرار دارد. یک کتیبه‌ سنگی وجود دارد که باز و بسته می‌شود نوشته‌ای دارد که به طور کامل ترجمه نشده و انتهای سالن بسته است، طبق گفته‌های گذشتگان کتیبه‌ بزرگتری وجود دارد.

برخی پیشینه آن را به دوران استیلای مغولان بر ایران تخمین می‌زنند و برخی به دوره سلجوقیان، اما آنچه پیداست این مکان در گذشته به یک عنوان پناهگاه که با یک سیستم تهویه طبیعی و دارای چند طبقه بر روی یکدیگر ساخته شده بود و مورد استفاده ساکنان آن منطقه بوده است، بر روی در سنگی که در میانه این غار وجود دارد جمله‌ای پیکر تراشی شده که تا به امروز رمز گشایی نشده است. به علت عدم رسیدگی مسئولان استان زنجان به این مکان ارزشمند تاریخی و نفوذ آب و رطوبت به سقف و دیواره‌ها و جمع شدن سیلا‌ب‌ها طی سالیان دراز در کف این مکان دژمنده تاریخی خوئین در معرض تخریب فرسایشی قرار دارد.

 بخشی از شهر دژمنده تخریب شده اما هنوز بخش عمده‌ای از ساختار اصلی، سالم و قابل بازدید است 

شهر زیرزمینی دژمنده یکی از نمونه‌های ارزشمند و کمتر شناخته‌شده معماری بومی و دست‌کند در زنجان به‌شمار می‌رود که جلوه‌ای کم‌نظیر از تعامل انسان با طبیعت و سازگاری با شرایط اقلیمی و امنیتی را به نمایش می‌گذارد. این مجموعه که در گذشته با اهداف گوناگونی از جمله حفظ امنیت، ذخیره مواد غذایی و ایجاد پناهگاه در برابر شرایط نامساعد طبیعی و حملات دشمنان شکل گرفته، امروزه به‌عنوان بخشی از میراث تاریخی و فرهنگی منطقه مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ معماری سنتی قرار گرفته است.

بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد بخش قابل‌توجهی از این سازه زیرزمینی در دوره‌های گذشته توسط ساکنان بومی و به مرور زمان، با مشارکت نیروهای محلی و گروه‌های مرمتی، مورد کاوش، پاکسازی و شناسایی قرار گرفته است. ساختار کالبدی دژمنده شامل راهروهای تودرتو، فضاهای متقاطع، حجره‌های کوچک و بزرگ، و دالان‌هایی است که به‌صورت منظم یا نیمه‌منظم در دل زمین حفر شده‌اند. در مسیر این گذرگاه‌ها، بقایای سیستم‌های روشنایی سنتی، محل عبور کابل‌های قدیمی، تهویه‌های سنگی و آثار آسیاب‌هایی مشاهده می‌شود که در گذشته برای گردش هوا و تأمین تهویه داخلی استفاده می‌شد.

این مجموعه از نظر عملکرد اقلیمی نیز قابل‌توجه است؛ به‌طوری‌که در تابستان‌ها با توجه به عمق و جنس خاک، دمای درون فضاها به‌صورت طبیعی خنک باقی می‌ماند و همچون سردخانه‌ای طبیعی عمل می‌کرده است. در مقابل، در فصل زمستان گرمای درونی زمین باعث می‌شده محیط داخلی گرم‌تر از فضای بیرون باشد و سکونت یا نگهداری مواد غذایی در آن تسهیل شود. چنین طراحی هوشمندانه‌ای نشان‌دهنده‌ی دانش فنی، تجربه‌ زیستی و درک عمیق ساکنان از محیط پیرامون خود است.

در مسیرهای زیرزمینی دژمنده، انشعابات متعددی به فضاهای فرعی و حجره‌ها وجود دارد که هر یک کارکرد ویژه‌ای داشته‌اند؛ برخی به محل سکونت یا انبار مواد غذایی اختصاص داشته و برخی دیگر ارتباط ‌دهنده‌ مسیرهای منتهی به بناهای تاریخی همچون مسجد قدیمی و درخت گردوی کهنسال روستا بوده‌اند. بخشی از این فضاها در پی تغییرات کالبدی روستا و اجرای طرح‌های عقب‌نشینی تخریب شده یا به کوچه‌های جدید راه یافته‌اند، اما هنوز بخش عمده‌ای از ساختار اصلی، سالم و قابل بازدید است.

وجود چنین مجموعه‌ای، دژمنده را به نمونه‌ای برجسته از معماری دست‌کند در مناطق کوهستانی تبدیل کرده است؛ معماری‌ای که نه‌تنها بر پایه نیازهای زیستی و امنیتی شکل گرفته، بلکه بازتاب‌دهنده‌ی فرهنگ، باورها و سبک زندگی مردمانی است که با کمترین امکانات، بیشترین بهره را از طبیعت پیرامون خود برده‌اند. مطالعه، مستندسازی و حفاظت از این اثر ارزشمند می‌تواند نقش مهمی در شناخت الگوهای زیست بومی و توسعه گردشگری فرهنگی در منطقه ایفا کند.

 به‌علت فرسایش طبیعی و نبود مراقبت‌های لازم، بخشی از مسیر شهر دژمنده تخریب و مسدود شد

قاسم آزادپور دهیار روستای خوئین در این زمینه در گفت‌و‌گو با صدای زنجان با اشاره به وضعیت فعلی روستای زیرزمینی دژمنده، از لزوم توجه بیشتر به حفاظت و مرمت این اثر تاریخی خبر داد.

آزادپور با اشاره به اینکه ورودی اصلی شهر زیرزمینی دژمنده متأسفانه در سال‌های گذشته به‌دلیل ریزش بخش‌هایی از سازه دچار آسیب شده است، اظهار کرد: عملیات اولیه‌ای در سال ۱۳۹۰ برای بازگشایی مسیر انجام شد، اما به‌علت فرسایش طبیعی و نبود مراقبت‌های لازم، بخشی از مسیر مجدداً تخریب و مسدود شد.

وی با اشاره به قدمت این مجموعه افزود: تاریخچه مستندی از زمان دقیق احداث این فضا در دست نیست، اما براساس روایت‌های شفاهی بزرگان روستا، این مجموعه در دوره‌های گذشته با کارکرد امنیتی و پناهگاهی ساخته شده و مردم در مواقع بحرانی یا در دوران ناامنی از آن استفاده می‌کردند.

آزادپور ادامه داد: در گذشته مسیرهای زیرزمینی به اندازه‌ای وسیع بوده که طبق گفته قدیمی‌ها، امکان رفت‌وآمد با اسب نیز در آن وجود داشته است ولی متأسفانه به‌مرور زمان به‌دلیل ریزش دیواره‌ها و پر شدن کف مسیرها، بخشی از این فضاها از بین رفته است.

دهیار روستای خوئین تصریح کرد:  آثار باقیمانده از تهویه‌ها، روشنایی‌های سنتی و حجره‌های متعدد درون مسیر، نشان‌دهنده‌ کارکرد بازارگونه و تجاری این مجموعه در دوره‌های قدیم است.

وی با بیان اینکه براساس شنیده‌ها و منابع تاریخی، جمعیت روستای دژمنده در گذشته حدود 3 هزار خانوار بوده و طول مسیر زیرزمینی این مجموعه در حدود چهار کیلومتر تخمین زده می‌شود، اضافه کرد: این شهر زمینی در گذشته تا نزدیکی روستای سفیدکمر امتداد داشته و ورودی‌های متعددی در نقاط مختلف داشته است.

آزادپور با تأکید بر لزوم حفظ و مستندسازی این اثر ارزشمند خاطرنشان کرد: این مجموعه بخشی از هویت تاریخی منطقه محسوب می‌شود و ضروری است با همکاری میراث فرهنگی، نقشه‌برداری و مستندسازی دقیقی از مسیرها و فضاهای داخلی انجام شود تا ضمن جلوگیری از تخریب بیشتر، زمینه معرفی آن به‌عنوان جاذبه‌ای گردشگری و تاریخی فراهم شود.

اعتباری از محل بودجه سال ۱۴۰۳ برای مرمت شهر دژمنده اختصاص یافته است

سید میکائیل موسوی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان در گفت‌وگو با خبرنگار صدای زنجان با بیان اینکه ورودی اصلی شهر زیرزمینی دژمنده در گذشته بر اثر رانش زمین و سیلاب تخریب شده بود، اظهار کرد: این شهر زیرزمینی در بخش پایینی روستای خوئین واقع شده و سال‌ها امکان ورود و بازدید از آن فراهم نبود.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان اضافه کرد: تنها راه‌پله و ورودی اولیه که در گذشته وجود داشت، به دلیل فرسایش و رانش زمین کاملاً از بین رفته بود و قابل ورود نبوده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان افزود: برای سال‌جاری، اعتباری از محل بودجه سال ۱۴۰۳ برای مرمت این اثر اختصاص یافته است و عملیات اجرایی بازگشایی ورودی با جدیت در دستور کار قرار دارد.

وی خاطر نشان کرد: قراردادی با یک شرکت مشاور منعقد شده تا مطالعات و طراحی دقیق پروژه انجام شود و با تثبیت خاک محل پرتگاه، ورودی جدید با ایمنی کامل ایجاد شود.

موسوی جزئیات پروژه تشریح کرد: طرح بازسازی شامل ستون‌گذاری و تثبیت خاک، ایجاد سکوی بازدید برای گردشگران و فضایی مناسب برای عکس‌برداری است. همچنین پیش‌بینی شده یک مسئول برای کنترل ورود و خروج بازدیدکنندگان مستقر شود تا تجربه‌ای ایمن و استاندارد برای مسافران فراهم شود. هدف این اقدامات، ارائه ورودی آبرومند و متناسب با استانداردهای گردشگری است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان در ادامه با اشاره به ارزش تاریخی و فرهنگی این مجموعه گفت: شهر زیرزمینی دژمنده بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی منطقه محسوب می‌شود و مرمت و مستندسازی دقیق آن ضرورت دارد. این مجموعه در گذشته به‌عنوان پناهگاه و مسیر ارتباطی در مواقع بحران و ناامنی مورد استفاده قرار می‌گرفت و براساس روایت‌های محلی، مسیرهای زیرزمینی وسیع بوده و حتی امکان رفت‌وآمد با اسب نیز وجود داشته است.

وی همچنین تأکید کرد: با تکمیل مطالعات و تخصیص کامل اعتبارات، اجرای پروژه نه تنها حفاظت از این اثر تاریخی را تضمین می‌کند، بلکه زمینه معرفی آن به عنوان جاذبه گردشگری مهم استان فراهم خواهد شد. تلاش ما این است که ضمن جلوگیری از تخریب‌های احتمالی ناشی از رانش زمین و سیلاب، تجربه بازدید ایمن و جذابی برای گردشگران و پژوهشگران ایجاد کنیم.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان گفت: امیدواریم با حمایت‌های مالی و اجرایی، عملیات مرمت و بازسازی ورودی شهر زیرزمینی دژمنده در سال‌جاری به نتیجه برسد و این اثر مهم تاریخی بیش از پیش در مسیر معرفی و جذب گردشگر قرار گیرد.

انتهای پیام/