پایگاه خبری صدای زنجان- پس از حفره ایجاد شده در نزدیکی روستای «توتورقان» گرماب شهرستان خدابنده، نگرانی‌ محققان و پژوهش‌گران از ایجاد فرونشست در جای جای استان زنجان به دنبال افت سطح آب‌های زیرزمینی ناشی از برداشت‌های بی‌رویه و حفر چاه‌های غیرمجاز در آینده‌ای نه چندان دور، افزایش یافته است، هر چند مسئولان اداره کل راهداری استان زنجان چاله ایجاد شده را ناشی از نشت آب می‌دانند!

عواملی نظیر برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی، هدررفت میزان زیاد آب، حفر تونل، شیوه‌های نادرست کشاورزی و ذوب یخ‌ها در فرونشست زمین تاثیرگذار است.

احتمال فرونشست زمین در دشت‌های بحرانی استان زنجان

به عقیده جعفر بیات، معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان زنجان، فرونشست زمین از جمله مشکلات جدی بوده که ممکن است برای فضای شهری ایجاد شود. مناطق مستعد خشکسالی بیش‌تر در معرض خطر هستند چرا که زمین خشک‌تر و در نتیجه احتمال ترک خوردن آن بیش‌تر است!

بیات با اشاره به افت سالانه 1.5 متری در دشت‌های استان زنجان و به طور مشخص ابهر و خرم‌دره می‌گوید که این مناطق سال به سال مستعد فرونشست می‌شود و من همیشه منتظر رخ دادن این پدیده هستم!

این مسئول با تاکید بر اینکه راهکاری برای احیای اراضی مستعد فرونشست وجود ندارد و این امر ممکن است چندین هزار سال به طول انجامد، می‌گوید: باید در برداشت و استفاده از منابع طبیعی اصول را رعایت کرده و کاری کنیم که اصلا فرونشست رخ ندهد!

90 درصد برداشت آب‌های زیرزمینی مربوط به بخش کشاورزی است!

مهدی نوربخش، رئیس اسبق امور اجرایی معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان زنجان نیز با اشاره به وضعیت بحرانی دشت‌های ابهر، سلطانیه، زنجان و خدابنده هشدار می‌دهد که در صورت بی‌توجهی به این امر، قطعا در آینده شاهد تعداد زیادی از فرونشست‌ها می‌شویم.

نوربخش با بیان اینکه طی 18 الی 20 سال اخیر سالانه دشت‌های ابهر و زنجان افت بیش از 2 متر را تجربه کرده‌اند، می‌گوید: طبق اطلاعی که دارم فقط در سلطانیه طی 18 سال اخیر میزان افت آب‌های زیرزمینی حدود 30 متر بوده است!

وی با بیان اینکه برداشت حدود 90 درصد آب‌های زیرزمینی در بخش کشاورزی رخ می‌دهد، تصریح می‌کند: کشاورزی نیازمند تحول بزرگ است، مسئولان جهاد کشاورزی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی و سایز ارگان‌ها از جمله شرکت آب منطقه‌ای باید راهکارهای خود را برای استفاده بهینه از آب، رعایت الگوی کشت و مقابله با چاه‌های غیرمجاز ارائه کرده و به مرحله اجرا درآورند.

بخش صنعت به بهانه اشتغال آب‌های زیرزمینی را برداشت کرده و تبعات آن به کشاورزی تحمیل شده است!

اما پرویز عبدی‌نژاد، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان در مورد میزان سهم بخش کشاورزی و صنعت از وضعیت بحران آب در دشت‌های استان به صدای زنجان می‌گوید: بخش صنعت در ایجاد این بحران نقش قابل تاملی دارد و متاسفانه بخش کشاورزی متحمل تبعات آن شده است. در چند سال اخیر دولت‌ها با بی‌سلیقگی صنایع آب‌بری همچون فولاد و آهن، کاغذسازی و پتروشیمی را در استان زنجام مستقر کردند و میزان اشتغالزایی بالا در این واحدها را پررنگ کردند در حالی که همین میزان اشتغال، پتانسیل‌ مناطق را از بین می‌برد و دودش به چشم مردم می‌رود و دیگر کاری برای منابع طبیعی نمی‌توان کرد! با گفتن این حرف‌ها نمی‌خواهم بگویم مسئولان برای حفظ منابع کاری نکرده‌اند اما اگر کار از کار گذشت دیگر کاری از دست هیچ‌کس برنمی‌آید.

عبدی‌نژاد با اشاره به افت بیش از 30 متری آب‌های زیرزمینی سجاس و ابهر تاکید می‌کند: بر اساس پروژه تحقیقاتی که در دشت‌های ابهر، زنجان و خدابنده داشتیم، شاهد ترک‌خوردگی زمین در این مناطق بودیم، این‌ها نشان از ایجاد فرونشست یا فروچاله در آینده نه چندان دور است!

فاجعه در طبیعت زنجان

فرونشست به فروریزش یا نشست سطح زمین اطلاق می‌شود که معمولا به صورت قائم به سمت پایین و در سطح وسیع اتفاق می‌افتد. دلایل این پدیده افت آبهای زیرزمینی، انحلال لایه‌های آهکی، فرسایش و فعالیت‌های معدنی می‌تواند باشد.

فرونشست از قدیم‌الایام وجود داشت. به طور مثال در فرونشست‌های انحلالی، لایه‌هایی که به صورت آهکی هستند، اگر با گاز مونوکسید کربن که در سطح زمین اعم از درختان و یا منابع مختلف صنعتی وجود دارد، ترکیب و با آب حاصل از بارندگی حل شود، اسید کربنیک تولید می‌شود. این ماده به تدریج در داخل زمین نفوذ کرده و می‌تواند لایه‌های آهکی را با خود حل و به تدریج منجر به ایجاد فروچاله یا فرونشست‌های انحلالی شود.

در اقلیم خشک و نیمه خشک، فرونشست‌ها در اثر افت آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهند. به گفته پرویز عبدی‌نژاد، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان، وضعیت زنجان و استان‌های همجوار نظیر تهران و همدان در سال‌های اخیر فاجعه‌بار شده و از حالت بحرانی نیز رد شده است.

ثبت بیش از 10 هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان زنجان

بر اساس اظهارات رئیس بخش تحقیقات آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان زنجان در استان نزدیک 7 تا 8 هر چاه مجاز و بیش از 10 هزار چاه غیرمجاز وجود دارد که در اثر برداشت‌های بی‌رویه منجر به افت قابل توجه سطح آبهای زیرزمینی شده است!

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان ضمن تشریح روند افت آب‌های زیرزمینی و ضخامت لایه آبخوان متشکل از لایه‌های اشباع و غیراشباع می‌گوید:  قسمت اشباع از آب تشکیل شده و در آن تمامی خلل و فرج در ذرات رسوبی پر از آب شده است. لایه‌های بالایی با توجه به دشت‌ها و سطح آب زیرزمینی به دو بخش تبدیل شده‌اند که یک بخش آن مربوط به آب است که داخل لایه‌های زیرزمینی است و بخشی دیگر نیز رسوبات را شامل می‌شود.

طی 3 سال اخیر 2 گزارش فرونشست در زنجان به ثبت رسید اما از سوی کارشناسان تائید نشد!

حدود 3 سال پیش مورد فرونشست در ایستگاه قطار خرم‌دره گزارش شد اما بنا به اظهارات مسئولان اداره کل منابع طبیعی استان زنجان شواهدی در این باره پیدا نشد!

تقریبا 2 سال قبل نیز در حاشیه بستر رودخانه قزل‌اوزن نیز مورد مشابهی به ثبت رسید اما مسئولان شرکت آب منطقه‌ای زنجان می‌گویند: «باتوجه به موقعیت محل و عدم وجود آبخوان زیرزمینی در منطقه، چاله‌های ایجاد شده عوارض کاملاً طبیعی بوده و بدلیل شرایط زمین شناسی و رسوبات آبرفتی رودخانه‌ای منفصل کم ضخامت موجود در محل و تحت تاثیر نفوذآب رودخانه قزل اوزن و نوسانات سطح آب رودخانه تشکیل شده‌اند و ایجاد این چاله‌ها هیچگونه ارتباطی به افت آبهای زیرزمینی و بحران مربوطه ندارد.

با توجه به زمان وقوع آن نیز که در زمان غیربحرانی آب سطحی رودخانه قزل اوزن و در زمان آبدار بودن رودخانه و بهبود نسبی جریان آن در اثر رهاسازی آب از سوی آیدوغموش اتفاق افتاده، هیچ‌گونه ارتباطی بین این عوارض و بحران منابع آب سطحی و زیرزمینی وجود ندارد. نمونه‌های متعدد و مشابهی ازاین نشست‌ها در سایر مناطق مشابه شهرستان طارم و سایر نقاط حادث می‌شود که به دلیل تحت کشت و آبیاری بودن آن‌ها، این عوارض به صورت تدریجی اتفاق افتاده و آثار آن نیز محو و غیرقابل مشاهده می‌شوند.»

حفره ایجاد شده در منطقه «گرماب» ارتباطی به فرونشست ندارد!

15 مردادماه جاری یک دستگاه پژو با سرنشینان خود در نزدیکی روستای «توتورقان» گرماب داخل چاله‌ای که حاکی از فرونشست زمین می‌تواند باشد، سقوط کرد هر چند بررسی‌های اولیه اداره کل راهداری وحمل ونقل جاده‌ای استان زنجان نشان می‌دهد که نشتی آب عامل ایجاد این حفره بوده است! در این حادثه یک بیمار حضور داشت که در اثر سقوط خودرو دچار جراحت شد.

مسئولان اداره کل راهداری و حمل ونقل جاده‌ای استان زنجان می‌گویند، طبق بررسی اولیه علت این حادثه یا مربوط به رد شدن لوله آب کشاورزی از این نقطه واحتمال نشتی آب ازآن بوده و یا آب به لایه‌های زیرین جاده در این مسیر نفوذ کرده و سبب ایجاد حفره شده است.

جواد یوسفی، معاون راهداری اداره‌کل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای استان زنجان با رد فرونشست زمین در این منطقه به صدای زنجان تاکید می‌کند که محور مذکور، فرعی بوده و چنین حوادثی نیز به صورت موردی و محلی رخ می‌دهد و به هیچ عنوان ارتباطی به فرونشست زمین ندارد. پس از وقوع این حادثه عملیات مرمت آغاز و با خاک‌ریزی تعمیرات لازم انجام و امور آب نیز موظف شد که نشتی آب را اصلاح کند.

جعفر بیات، معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان زنجان نیز در گفت‌وگو با صدای زنجان می‌گوید: به نظرم در رابطه با پدیده فرونشست در حوالی روستای «توتورقان» گرماب نباید قضاوت کنیم، حفر چاله ارتباطی به افت آب‌های زیرزمینی نمی‌تواند داشته باشد! اگر این پدیده در خرم‌دره رخ می‌داد با اطمینان می‌گفتم که علت اصلی آن افت آبهای زیرزمینی و فرونشست است اما ممکن است حفر چاله در گرماب علل مختلف دیگری داشته باشد که باید از سوی کارشناسان مورد بررسی قرار گیرد.

اراضی نزدیک به روستای «توتورقان» آماده فرونشست می‌شود؟

اما پرویز عبدی‌نژاد، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان که ایجاد چاله در نزدیکی روستای «توتورقان» گرماب را ناشی از انسداد آبراهه‌ها می‌داند، می‌گوید: وقتی کشاورزان با شخم‌زدن، آبراهه‌ها را کور کرده و مسیرها را مسدود می‌کنند، لایه حاوی آبهای زیرزمینی تخلیه نمی‌شود که همین امر سبب می‌شود تا به تدریج آب در لایه‌های زیرزمینی نفوذ کند.

وی با اشاره به وجود لایه‌های آهکی و مارونی در منطقه که نمونه مشابه آن در غارهای کتله‌خور (زنجان) و علی‌صدر (همدان) نیز وجود دارد، عنوان می‌کند: آب به لایه‌های آهکی نفوذ کرده و رس و آهک را در خود حل کرده است، این اتفاق یک شبه حاصل نشده و 100 درصد آثارش از قبل بوده است، بر اساس تجربه تحقیقاتی که داشته‌ام اعلام می‌کنم این منطقه کم‌کم خود را برای پدیده فرونشست خود را آماده می‌کند!

برای بررسی دقیق، کارشناسان بیشتری به منطقه اعزام شوند!

مهدی نوربخش، رئیس اسبق امور اجرایی معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان زنجان نیز در گفت‌وگو با صدای زنجان با بیان اینکه روند ایجاد حفره مذکور آنی نبوده و به مرور زمان رخ داده است، اظهارات مسئولان اداره کل راهداری و حمل‌ونقل که معتقدند نشت آب عامل ایجاد حفره در «گرماب» بوده است را تقریبا قابل قبول دانسته اما می‌گوید: این چاله به مرور زمان ایجاد شده و بهتر است برای بررسی دقیق کارشناسان بیشتری به منطقه اعزام و علت اصلی را ریشه‌یابی کنند.

با این حال جواد یوسفی، معاون راهداری اداره‌کل راهداری وحمل ونقل جاده‌ای استان زنجان که همچنان بر موضع خود مبنی بر عدم ارتباط چاله ایجاد شده، درست وسط جاده گرماب با فرونشست زمین پافشاری می‌کند، می‌گوید: هر جا فرونشست اتفاق بیفتد، به مثابه هشدار است اما در منطقه گرماب به هیچ عنوان فرونشستی رخ نداده است. عامل فرونشست زمین، افت سطح آبهای زیرزمینی ناشی از کم‌آبی است و کسی منکر آن نیست. در رابطه با ایمنی مسیرها نیز مطالعاتی شده است که زنجان نیز مستثنی نیست.

یوسفی با اشاره به افت قابل توجه سطح آب‌های زیرزمینی در دشت‌های ابهر، خدابنده و زنجان و ارتباط آن با ایجاد فرونشست در آینده عنوان می‌کند: بر اساس مطالعاتی که در سطح استان از جمله ابهر و خرم‌دره با موضوع فرونشست انجام شده است، ممکن است در آینده شاهد فرونشست‌های وسیعی باشیم.

این مسئول با بیان اینکه در سطح کشور مطالعات بسیاری در رابطه با این موضوع انجام شده اما در ارائه راهکارهای اجرایی دچار مشکل هستیم، بر لزوم رفع موانع پیش رو از جمله موانع مالی تاکید می‌کند.

اظهارات قابل تامل یک پژوهشگر!

پرویز عبدی‌نژاد، رئیس بخش تحقیقات آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان زنجان هم در واکنش به اظهارات برخی از مسئولان که نشت آب را عامل ایجاد حفره در منطقه مذکور اعلام کرده‌اند به صدای زنجان می‌گوید: این گونه اظهارات انداختن توپ به زمین کشاورزان و بهره‌برداران است که تصور نمی‌کنم درست باشد! به عنوان کسی که در رابطه با لغزش زمین و فرونشست کارهای تحقیقاتی متعددی انجام داده است، اظهارات مسئولان قابل قبول نیست و این حفره مربوط به یک الی 2 سال اخیر نیست! اگر به جای مسئولان اداره کل راهداری بودم حتما طرح مطالعاتی در این منطقه را انجام می‌دادم! ایجاد حفره در یکی از مسیرهای تردد گرماب یک هشدار است! باید مسیر کنترل شود! این مسیر دقیقا روی آهک واقع شده است.

به گفته عبدی‌نژاد در یکی از روستاهای شهرستان خدابنده، کف‌شکنی غیرمجاز انجام شده است و بنا به گفته روستائیان، صدای جریان آب شنیده می‌شود اما جریان آبی وجود ندارد. این مهم حاکی از شکسته شدن لایه‌های آهکی و ورود آب به کانال‌های آهکی است که در بخش‌هایی از گرماب و سجاس (شهرستان خدابنده) اتفاق می‌افتد! من نگرانم که در طول مسیری که چند وقت پیش حفره ایجاد شده بود، این حفره‌ها بیشتر هم بشود!

پژوهشگر لغزش زمین و فرونشست بر لزوم شناسایی آبراهه‌هایی که در اثر فعالیت انسانی کور و مسدود شده‌اند تاکید کرده و می‌گوید: اگر لازم باشد باید پل ایجاد کرده و اجازه نفوذ آب به لایه‌های زیرین را نداده و آب را به سمت رودخانه‌هایی که در مسیر وجود دارند، هدایت کنیم!

انتهای پیام/

خبرنگار: لیلا محمدی