زهره میرعیسی‌خانی- کنفرانس بین‌المللی «نقش و تاثیر حکمرانی ایلخانان در مسیر جاده ابریشم» به میزبانی مرکز همایش‌های بین‌المللی غدیر دانشگاه زنجان برگزار شد.

جاده ابریشم یا راه ابریشم شبکه راه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که خاور و باختر و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و خاور اروپا پیوند می‌داد، مسیری که تا سده پانزدهم میلادی به‌مدت ۱۷۰۰ سال، بزرگ‌ترین شبکه بازرگانی دنیا بود.

این راه از شهرستان توان هوانگ در چین به ولایت کانسو می‌آمد و از آنجا داخل ترکستان شرقی امروزی می‌شد و از درون آسیای مرکزی می‌گذشت و از راه بیش‌بالیغ و آلمالیغ و اترار به سمرقند و بخارا می‌رسید. در بخارا قسمت اصلی آن از راه مرو، سرخس، نیشابور، گرگان، بام و صفی‌آباد به ری می‌آمد و از ری به قزوین و زنجان و شمال همدان از سمت کبودراهنگ سمت شمال این شهر نزدیک کوه قولی یابا و اردبیل و تبریز و ایروان می‌رفت و از ایروان به ترابوزان یا بیکی از بندرهای شام پایان می‌گرفت. قسمت فرعی این راه از سمرقند به خوارزم و از خوارزم به سرای و هشترخان و از آن جا به کنار رودخانه «دن» و بندرهای دریای آزف پایان می‌یافت. مهم‌ترین کالایی که از ایران می‌گذشت، ابریشم بود، اما چون ایرانیان مقدار بسیاری از ابریشم خام چین را که وارد می‌کردند، به خود تخصیص می‌دادند می‌توانستند فراورده‌های خویش را به هر بهایی که بخواهند، به کشورهای باختر زمین بفروشند.

این راه را شاید بتوان مهم‌ترین جاده دنیا تا قرن پانزدهم تصور کرد این جاده نه تنها نقل و انتقال کالا را امکان‌پذیر می‌کرد بلکه باعث انتقال باورهای فکری مثل اسلام، هندوئیسم، بودیسم و مسیحیت نیز شد به علاوه بیماری‌هایی مانند طاعون نیز از این مسیر منتشر می‌شدند. این بیماری‌ها در قرن دوم و سوم باعث کاهش جمیعت در چین و مدیترانه و در نتیجه تضعیف امپراتوری‌های این نواحی شدند. از همین رو مطالعه بر روی این مسیر همواره جزو موضوعاتی است که در دوره‌های مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است .

در این رابطه دبیر علمی همایش«نقش و تاثیر حکمرانی ایلخانان در مسیر جاده ابریشم» با اشاره به اینکه برگزاری این همایش به صورت بین‌المللی مورد تایید isc قرار گرفت، گفت: بالغ بر 100 مقاله به دبیرخانه این همایش ارسال شده است که با بررسی کمیته داوران در نهایت ۳۸ مقاله مورد پذیرش قرار گرفت و امید است با بازبینی آثار برتر، به زودی کتابی به زبان انگلیسی چاپ ‌شود.

مسعود بیات با اشاره به چرایی برگزاری این همایش ادامه داد: در تفسیر حکومت ایلخانان و راه ابریشم دوره‌های مختلفی تعیین شده است که این دوره‌ها شامل «دوره عدم تمرکز» و «دوره بین‌المللی شدن» که بررسی هر کدام از این‌ دوره‌ها می‌تواند به شناخت مخاطبین از نقش و تاثیر حکمرانی ایلخانان در مسیر جاده ابریشم کمک بسیاری کند.

دبیر علمی همایش در خصوص دوره عدم تمرکز، افزود: این دوره که از قرن اول میلادی تا قرن هفتم میلادی بوده است که در مسیر میانی جاده ابریشم یعنی آسیای مرکزی و ایران حکومت‌هایی بودند که مانع از بین‌المللی شدن این راه می‌شدند زیرا تصور می‌کردند با منطقه‌ای بودن این راه منافع بیشتر نسبت به  بین‌المللی بودن آن عاید آنها می‌شود. همچنین در منطقه میانی جاده ابریشم بویژه آسیای مرکزی نیز حکومت‌ها و قبایل متعددی حاکم بودند که امنیت این راه را دستخوش نابسامانی می‌کردند.

وی در خصوص دوره بین‌المللی شدن ادامه داد این دوره نیز از قرن هفتم میلادی آغاز و تا قرن سیزدهم میلادی ادامه پیدا می‌کند و با ورود اسلام همه حلقه میانی جاده ابریشم در اختیار حکمرانان اسلامی قرار گرفت و وحدت عقیدتی بر این قلمرو حکمفرما شد. وحدت عقیدتی وحدت سیاسی ایجاد کرد بنابر این اسلام در سایه این وحدت توانست موانع پیش گفته راه ابریشم را برداشته و مقام آن را در حد یک راه بین‌المللی ارتقا دهد. همچنین اسلام به علت در دست گرفتن همزمان راه زمینی ابریشم و راه دریایی ادویه بر اعتبار بین‌الملی بیش از پیش آن افزود.

بیات با اشاره به اینکه در مورد تاثیر حکومت مغولان بر جاده ابریشم نظرات متضادی ارائه شده است، اظهار کرد: به باور برخی، مغولان از آن جهت که به بخش‌های عظیمی از راه ابریشم تسلط پیدا کردند، توانستند با حذف قواعد دست و پا گیر تردّد بازرگانان به رونق این راه بیفزایند. از این نظر مغولان حتی بیشتر از مسلمانان بر شاخه‌های متعدد راه ابریشم تسلط یافتند. آنان چین، روسیه را در اختیار داشتند که مسلمین از آن محروم بودند بنابراین طبعا بیشتر از مسلمانان می‌توانستند در حذف مزاحمین این راه نقش داشته باشند.

وی ادامه داد: اگر چه مسلمانان در مقابل، شامات و شمال آفریقا و برای مدتی اندلس در اروپا را در اختیار داشتند که دست مغولان به آنها نرسید ولی همانطور که معلوم است از مناطق نام برده شده فقط شامات بود که در مسیر راه ابریشم واقع شده بود پس مزیّت مناطقی که مغولان در درست داشتند از منظر راه ابریشم به مراتب بیشتر از مسلمانان بود. از نظر این پژوهشگران قوانین سخت موجود در یاسا مبنی بر تشویق بازرگانی و ضرورت تامین امنیت آنان بر اهتمام حکمرانان مغولی که همگی یاسا را محترم می‌شمردند، می‌افزود.

دبیرعلمی همایش خاطرنشان کرد: مخالفین این نظر بر آنانند که درست است که مغولان اهتمام فوق‌العاده‌ای بر امر تجارت و برقراری آمد و شد در مسیر راه ابریشم داشتند ولی شدت خرابی‌هایی که به شهرها وارد کردند، زیرساخت‌های لازم برای تجارت را از بین بردند. آنان همچنین معتقدند که هجوم مغول نوع معیشت چادرنشینی را بر معیشت یکجانشینی که بر کشاورزی و تجارت استوار بود برتری داد و این خود یکی از علل کاهش مبادلات تجاری شد.

وی افزود: از سوی دیگر آنان به اختلافات سیاسی حکومت‌های مختلف مغولی با همدیگر که بر بازرگانی نیز تاثیر می‌گذاشت تاکید دارند. همچنین این که ایلخانان ایران به عنوان غربی‌ترین بخش مغولی با دولت ممالیک نیز که در حکم پایانه یکی از شاخه مهم راه ابریشم بود روابط خصمانه داشتند و از همین رو در تمام مدت حاکمیت ایلخانان، آنان این پایانه را به روی بازرگانان ایلخانی بستند و بدین وسیله تاثیر مهمی در تضعیف کارکرد تاریخی راه ابریشم ایفا کردند که  در این کنفرانس چند و چون این تاثیر به بحث گذاشته می‌شود.

 در ادامه این همایش معاون پژوهشی و مطالعاتی مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه‌، با اشاره به اینکه هدف از برگزاری این همایش بررسی تاثیر یک مقطع مهم تاریخی بر دستاوردهای فرهنگی و تمدنی کشورهای جاده ابریشم است، گفت: بدون شک، برگزاری همایش‌ها و نشست‌هایی از این قبیل فرصتی فراهم می‌کند تا دانشگاه‌ها، مراکز علمی و پژوهشی و صاحبان علم و اندیشه در کشورهای مختلف مسیر این جاده در یک شبکه علمی به هم پیوسته به پژوهش، گفتگو و مبادلات علمی بپردازند، ایده‌ها و دیدگاه‌های خود را به دیگران منتقل کنند و راه‌هایی را برای احیا و پاسداشت ارزش‌های تمدنی گذشته شناسایی کنند.

مرتضی دامن پاک جامی با اشاره به اینکه گفتگو و تبادل علمی، سنت ارزشمندی است که جاده ابریشم برای ما به یادگار گذاشته است، ادامه داد: نبایستی نقش این جاده را صرفاً به تبادل کالاهایی مانند ابریشم، ادویه، پوست، سنگ‌های قیمتی و به طور کلی مبادلات تجاری خلاصه کنیم چرا که جاده ابریشم علاوه بر تجارت کالا، مسیر انتقال تجربه‌ها و دستاوردهای فرهنگی و تمدنی جوامع بشری نیز بوده است.

 وی افزود: شاخه‌های این جاده‌ها در نقشه‌های امروزی حدود هجده میلیون کیلومتر طول دارند و هزاران شهر و روستا در کناره این جاده‌ها در شبکه‌ای از روابط فرهنگی، اجتماعی، تجاری و اقتصادی قرار گرفته‌اند به همین دلیل بهتر است همان‌گونه که یونسکو نیز توصیه کرده است، واژه جاده را جمع ببندیم و از جاده‌های ابریشم سخن بگوییم.

معاون پژوهشی و مطالعاتی مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه در خصوص مطالعه و تعمق در میراث دنیای گذشته، گفت: نگاه ما به گذشته بویژه دستاوردهای تمدنی آن و تحلیل دقیق چرایی ظهور و سقوط تمدن‌ها با این هدف است که از تجارب گذشته‌گان بهره جوییم و مسیر تعامل و تفاهم میان خود و دیگران را سامان بخشیم. مطالعه عمیق این موضوعات به ما می‌فهماند که در ورای شکست‌ها و پیروزی‌ها همواره عناصری وجود داشتند که اجازه می‌دادند مردم روزگاران گذشته پس از فرونشستن غبار جنگ‌ها و نزاع‌ها دوباره باهم بیامیزند.

دامن پاک با اشاره به اینکه با توجه به ویژگی‌های منحصر به فرد تاریخی و تمدنی جاده ابریشم، بایستی بر شناسایی، احیا و گسترش ارزش‌های مشترک نهفته در تاریخ کهن منطقه تاکید ورزیم، گفت: دنیای بازمانده از کناره جاده ابریشم تاریخی، امروزه در فرصت‌ها و تهدیدهایی که با آن مواجه شده نوعی اشتراک مبانی یافته است.

وی تاکید کرد: اگر جاده ابریشم به عنوان یکی از مظاهر فرهنگی قاره آسیا و پیوند‌دهنده خاور و باختر این قاره کهن به یکدیگر و جهان خارج، نقش بارزی در ارتباطات میان تمدنی داشته است، سرزمین ایران به عنوان قلب تپنده این مسیر علاوه بر ایفای نقش به عنوان کانونی برای داد و ستد اقلام تجاری، نقش محوری را در انتقال فرهنگ و سنن تمدن‌های گوناگون حول این جاده ایفا نموده و بدان رنگ و جلوه ایرانی داده است. در این راستا دو سرزمین ایران و مغولستان نیز علی‌رغم روابط پرفراز و نشیب سیاسی-نظامی تاریخ خود، سطحی از روابط مردمی را نیز با یکدیگر برقرار کرده‌اند که داد و ستدهای فرهنگی بخش قابل توجهی از آن است.

این مسئول با اشاره به حمله تاریخی مغولان و وحشیگری‌هایی که در این دوره داشتند، خاطرنشان کرد: جانشینان آنان در ایران و منطقه پیرامونی با تاسیس حکومت ایلخانی در یک برهه مهم تاریخی، به یکی از بزرگ‌ترین حکمرانی‌های حامی فرهنگ و شعر و هنر و سازندگان بناهای بزرگ شگفت‌انگیز تبدیل شدند که بنای سلطانیه در این منطقه تنها یکی از صدها را تشکیل می‌دهد. بنابراین اگرچه تاریخ دو سرزمین ایران و مغولستان به واسطه برخوردهای سیاسی و نظامی با یکدیگر در قرون میانه پیوند خورد، اما در درازمدت مراودات فرهنگی و اجتماعی جایگزین تنش‌ها و درگیری‌ها شد و تاثیرات دامنه‌داری را در فرهنگ دو کشور و منطقه و جهان برجای گذاشت.

دامن‌پاک گفت: براساس دیدگاه مبتنی بر گفتگو بر محور ارزش‌های مشترک و در چهارچوب تلاش‌ها برای احیای پیوندهای تاریخی ایران و کشورهای مسیر جاده ابریشم، تقویت همکاری‌های مشترک علمی و فرهنگی بین کشورهای این مسیر از اهداف اصولی جمهوری اسلامی ایران به حساب می‌آید.

وی افزود: از همین رو است که مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه از سال 1392 در چهارچوب اهداف و راهبردهای سیاست خارجی منطقه‌ای دولت تدبیر و امید مبنی بر اعتمادسازی و ارتقای روابط با کشورهای منطقه، غیرامنیتی کردن روابط با همسایگان، خنثی‌سازی پروژه ایران هراسی، افزایش هم‌گرایی میان کشورهای اسلامی و ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی بویژه در حوزه جغرافیایی فرهنگی ایران بزرگ، در تلاش برای نگرشی علمی به دستاوردهای تمدنی گذشته و بازخوانی آنها، مجموعه‌ای از اقدامات و برنامه‌ها را با محوریت ترویج و تقویت اشتراکات فرهنگی و تحکیم پیوندهای تاریخی و تمدنی با کشورهای منطقه در دستور کار قرار داده است.

در ادامه این همایش رئیس موسسه بین‌المللی مطالعات آسیای میانه (ایکاس) با اشاره به اینکه شواهد تاریخی مبنی براین است که در دوره ایلخانی مردمانی با ادیان و مذاهب مختلفی در جاده ابریشم زندگی می‌گذراندند، گفت: یافته‌ها حاکی از آن است که اقوام و مذاهب مختلف در مسیر این جاده رفت و آمد داشته‌اند و مسائل تمدن و فرهنگ خود را به اشتراک گذاشتند که برخی از این اقوام شامل میهمانان، ترکان، ایرانیان و نظایر آنان هستند.

دکتر ویاکین بیان اینکه از مقالات علمی تهیه شده، دستاوردهای خوبی داشتیم، تصریح کرد: این همایش و تحقیقات پیرامون آن در راستای شناسایی و پیوند ارزش‌های تاریخی و اقوام و مذاهب مختلف در دوره ایلخانی برگزار شده است. سعی کردیم در این پژوهش‌ها به این مسئله بپردازیم که نشانه‌های جامعه مسیحیت در عصر ایلخانی چه بوده است؟

وی افزود: این جاده از نظر باستان‌شناسی بسیار با اهمیت است و کشفیات سال‌های اخیر شامل ظروف، سنگ‌ها و سکه‌ها بوده که حکاکی و نوشته‌های روی آنها اطلاعات مفیدی از فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف می‌دهد. همچنین به نظر می‌رسد افرادی مانند مارکوپلو، پادشاهان و سفرای کشورهای مختلف در مسیر این جاده بوده است.

این مسئول با بیان اینکه در تحقیقات خود بر روی فرهنگ آسیای میانه متمرکز شده است، اظهار کرد: این کار اساس و مبنایی بود که جوامع این مناطق را مورد بررسی قرار دهم. تحقیق روی سنگ‌ها و سنگ‌نوشته‌ها می‌تواند نشان‌دهنده تحولات عصر گذشته باشند.

وی همچنین به این نکته اشاره کرد که 170 سکه در کاوش‌ها یافت شده که زبان رایج عصرهای مختلف روی آن‌ها موجود است که کار تحقیقاتی و مطالعه همچنان ادامه دارد.

#ایلخانان، دانشگاه زنجان