صدای زنجان- مسعودالحکما (عیسی خان طبیب) زنجانی، فرزند
رحیم‌خان از پزشکان نام‌آور و حاذق خطه زنجان بود. بدلیل بهرمندی از تخصص‌های لازم
علم پزشکی نهایتا در دوره قاجار از لقب مسعودالحکما به‌همراه برادر خود با لقب
سعدالحکما به سال 1324 قمری
(حدود 116 سال پیش) برخوردار گشتند.
به گزارش صدای زنجان، با خدمت به مردم این دیار، نامبردگان در مداوای بیماری‌های
حسبه و وبا شیوع آن دوره، بسیار چیره‌دست بودند و طبق گفته‌ها و صحبت‌های سینه به
سینه گشته از گذشتگان و بویژه بانو مستوره مسعودی (تنها فرزند مسعودالحکما) که در
یاد از پدرشان می‌گفتند، این مطالب بازتاب گردید. تمامی پسران رحیم خان در امر
پزشکی و داروسازی در زنجان مشغول به خدمت بودند، بقیه برادران مسعودالحکما نیز در
ارتباط با رشته پزشکی و داروسازی در زنجان همراه این دو برادر بزرگ بوده‌اند.
به نقل و روایت از یک زنجانی اصیل و آگاه به تاریخ معاصر
زنجان:
همیشه تا صف تیرگی نصیب شب است / چنان کجا صفت روشنی نصیب
نهار
نصیب شاه جهان غز و باد و نصرت فتح / نصیب دشمن او مرگ و
محنت و تیمار
"دوران خدمات و طبابت مسعود الحکمای فقید، قرین حکومت
محمدعلی میرزا شاه قاجار و هم عصر با دوره استبداد که همزمان است با ترک‌تازی‌ها و
جهانگشایی‌های جهانشاه خان افشار و شیوع آنفولانزا و بیماری وبا و قحطی بزرگ و همه‌گیر
که همزمان است با جنگ اول و دوم جهانی و اشغال ایران توسط امپراطوری روس و انگلیس و کشمکش‌های فراوان
با مشروطه‌خواهان و تجدد‌گرایی و حادثه‌آفرینی‌ها همچنین کشتار و زخمی شدن بیش از
سیصد چهارصد تن از هواداران مشروطه و مشروعه با ورود یپرم خان، محیطی بس آشفته و
پراضطراب برای مردم زنجان و بویژه این
حکیم حاذق و دانای شهر رقم زده، با انبوهی از زخمیان و کشتگان حضور و خدمات‌دهی
این دکتر در چنین اوضاعی برای مردم محنت دیده آن‌زمان زنجان بیشتر به معجزه می‌ماند
و افسوس که تاکنون تجلیل از این بزرگ مرد آنگونه که شایسته‌اش باشد بعمل نیامده
است."
به نقل از بزرگان و رفتگان و اسناد باقیمانده از زنده یاد
مسعودالحکما (عیسی خان طبیب) بجاست در اینجا یادآور شد که پیش از احداث خیابان
پهلوی سابق و امام کنونی محدوده‌های ملک‌های متعلق به مسعودالحکما در این منطقه
از زنجان شامل :
ناحیه شمالی خیابان امام از قسمت مشرف به کوچه شالچی،
ساختمان دو طبقه معروف به سینا تا انتهای منزل واگذاری شده به حاج حسن ذبیحیان(که
در حال حاضر متعلق به بزرگواران آقای صحافی و آقای کاویانی و ... می‌باشد) متعلق
به مسعودالحکما بوده است.
در ناحیه جنوبی خیابان امام از مغازه کنونی قنادی اطمینان
(یعنی از بر ملک همسایه ارجمند شادروان بلوری ) تا پایان
ساختمان کنونی دکتر شقاقی بصورت کامل در مالکیت مسعودالحکما بوده است و
همچنین در کوچه مسعود‌الحکمای سابق و معینی فعلی از بدو ورود به پله در داخل کوچه
مذکور ساختمان سمت چپ کوچه که در حال حاضر در اختیار همسایه ی قدیمی و بزرگوار این
خانواده یعنی آقای هشترودی است در حدود دهه بیست خورشیدی نیز از آن مسعودالحکما می‌بوده
است.
در داخل کوچه مذکور ( پلاک ۶ امروزی)، شماره ملک ثبتی 3957
متعلق به مسعودالحکما می‌بود که این شادروان نسبت به طراحی و ساخت کامل عمارت خود
در دو طبقه بصورت منحصر بفرد در این کوی مبادرت می‌نمایند. ( و در دوره پهلوی اول
بسال 1314 خورشیدی ساخت کامل عمارت به اتمام می‌رسد) و با عنایت بر اینکه بیشتر املاک کوچه مذکور در مالکیت ایشان بوده
در آن زمان کوچه بنام کوچه مسعودالحکما نامگذاری شده بود که در اسناد ثبتی قدیم
نیز به عمارت و نام کوچه مسعود الحکما اشاره گردیده است. نقشه‌های
داخلی و طراحی فضای معماری با دو راه پله عریض و اختصاص فضاها با نام‌های مجزا از
هم به مقتضا و ایجاب فضای معماری مربوطه با نام‌های گوناگون ( همانند فضاهای
تالارها و فضای اتاق قلمدانی و فضای گالری در قسمت ورودی اصلی به طبقه دوم و....)
از سوی این شادروان نامگذاری میگردد .
در ساخت عمارت مسعودالحکما برخی از لمبه‌های آنتیک و قدیمی
فضای تالارها از همدان به زنجان بدستور مسعودالحکما انتقال و ساخت و نصب گردیده
است که قدمت همان لمبه‌ها بسیار بالاتر از عمر عمارت مذکور بوده است. که نگاره‌های
مانده از سقف لمبه مذکور و نقاشی‌های متنوع دستی با ساخت قاب‌های چوبی مشبک به
اشکال گوناگون در ستاره‌های 16 ضلعی از صنایع دستی بسیار قدیمی منسوخ در ایران در
عمارت فوق به یادگار مانده از مسعودالحکما می‌باشد.
"پشه کی داند که این باغ از کی است ** کاو بهاران زاد
و مرگش در دی است " مولانا
قسمت شمالی عمارت مسعودالحکما مشرف به کوچه مسعودالحکما با نام کوچه معینی کنونی
بوده و ساختمان و ملک شمالی مقابل به عمارت مسعودالحکما نیز پیش از انتقال به دکتر
شقاقی متعلق به مسعودالحکما بود و ملک جنوبی عمارت نیز متعلق به همسایه ارجمند
آقای حاج علی اکبری بوده و خانه معینی‌ها در ضلع شرق و غرب عمارت مسعودالحکما واقع
بوده است و نوع ساخت و سبک و معماری منحصر بفرد عمارت مسعودالحکما این عمارت را
متمایز از دیگر ساخت‌ها و بناهای آن کوچه می‌نموده است. (زمین این عمارت از زنده
یاد معین‌التجار خریداری و طراحی و ساخت بنای اصلی و کنونی توسط مسعودالحکما صورت
پذیرفته است. دیگر زمین‌های خریداری شده در نقشه فوق‌الذکر و محدوده املاک این
زنده یاد در اضلاع شمال و جنوب خیابان امام گویای وضعیت این کوی در زنجان می‌باشد
که به‌جهت آگاهی بیشتر ذکر گردید ( تا از اشتباهات سهوی احتمالی نیز جلوگیری شود
).
آنچه که شایان ذکر و قابل یادآوری و تاکید برای هر شهروند
زنجانی است اینکه در انتقال صحیح و بجا از آثار تاریخی و بناگذاران اصلی آنها حق
مطلب بدرستی ایفاد گردد، به عبارت دیگر،
از میراث‌داران و میراث‌گذاران تاریخ گذشته زنجان که یکی از آنان شادروان دکتر
مسعودالحکما( عیسی خان طبیب ) است حتا با گذشت بیش از یک سده، حق انصاف، یاد از
این بزرگوار را بر ما تداعی می‌نماید تا نسل‌های بعدی از عمارت مسعودالحکما تنها
یادگار مانده از ایشان اطلاع خلاصه و مفید را در اختیار داشته باشند.
همسر مسعودالحکما (دخترعموی ایشان) بانو نبات حکیمیان بوده
که حاصل این وصلت تنها دختر ایشان مستوره مسعودی بودند. این فرزند در دامن این
زنده‌یادان پرورش یافته و با گرفتن معلم خصوصی از خواندن و نوشتن نه تنها برخوردار
گشته بلکه حتی زبان فرانسه را نیز با هدایت مسعودالحکما بصورت محاوره‌ای فرا گرفته
بودند. در مجموع این پدر آنچه که شایسته آموزش و پرورش تنها دخترش می‌بود به نحو
مطلوب از سال 1280 انجام داد و تمامی املاک و دارایی ایشان به یگانه فرزند وی
انتقال یافت.
باید خاطرنشان کرد که این بانوی بزرگوار در برپایی مراسم و
آیین مذهبی پایبند و بویژه شیفته سالار شهیدان و مراسم حسینی بودند که از زمان پدر
خود روضه سیداشهدا را ماهانه ( به روز هشتم برج ماه قمری) در همان عمارت
مسعودالحکما نیز برگزار و تا سال 1395 این مراسم با احترام به روح بزرگوار آنان در
اواخر توسط نسل‌های بعدی ادامه یافت. تاریخ پرچم بسیار قدیمی(بسال 1346 قمری) آن
موجود و بیانگر قدمت برپایی مراسم ماهانه حسینی است که پیش از تاریخ ساخت عمارت
مسعودالحکماست. در اینجا یادی می‌کنیم از حضور مرحوم موذن‌زاده اردبیلی در ایام
محرم و بویژه تاسوعا و عاشورای حسینی بسال 1355 در همین عمارت تاریخی که در سوگ
سیداشهدا مراسم عزاداری جامع با حضور اکثر همشهریان زنجانی در فضای تالارهای این
عمارت برگزار و در نهایت از منزل مسعودالحکما تا امام‌زاده ابراهیم(ع) زنجان با
شکوه درخور به اتمام رسید که در یاد همشهریان زنجان محفوظ و ماندگار است. هرگونه
سخن راندن در این خصوص را با یاد از سخن «
الاعمال باالنیات » بسنده می‌نماییم،که اجر و پاداش همه رفتگان و ماندگان در نزد
خدا محفوظ است.
می‌بایست یادآورشویم، مالکیت فعلی و کنونی عمارت مذکور در تابستان سال 1395 به
جناب آقای سرهنگ هشترودی همسایه دیرین و بزرگوار خانواده مسعودی فروخته و واگذار
گردید، که بنام همسر ارجمند ایشان سرکار
خانم معینی از خانواده مسعودی خریداری گردید .
امر مالکیت
کنونی با حقیقت بناگذار اصلی این عمارت تاریخی مسعودالحکما دو مقوله کاملا جدا از
هم می‌باشد و در پیشینه تاریخ و میراث‌های زنجان نام اثر‌گذار و بنا کننده اصلی
محفوظ و نام مالک فعلی کاملا محترم می‌باشد. خاطرنشان میگردد که هرگونه فروش یا
مرمت هر اثر تاریخی نافی نام بنا کننده اصلی آن اثر تاریخی یعنی مسعودالحکما نمی‌تواند
باشد که مواکدا یادآوری گردید.
مرمت‌های این اثر تاریخی توسط نسل‌ها و فرزندان و نوگان و
نتیجه‌های مسعودالحکما بود که در چهار نسل پس از ایشان در برپا نگاه داشتن
چراغ این خانه تاریخی نزدیک به یک سده
کوشیدند و نام مسعودالحکما را در یادها محفوظ داشتند و این بار نیز پس از انتقال
ملک در تابستان 1395 به خریدار جدید جناب آقای هشترودی، توسط ایشان نیز مرمت
گردید.
دست بدست اینگونه عمارت‌ها و کاشانه‌ها میگردد شرط انصاف
ایجاب می‌نماید از بناکننده اصلی این عمارت، «دکترمسعودالحکما » در یادها نقش
صحیح و بدور از هرگونه جانب‌داری گذارده شود، که بازتاب و انعکاس هر کردار دیر یا
زود متوجه هر فرد خواهد بود.
مدیریت سازمان میراث استان زنجان، یحیی رحمتی در خصوص خانه
تاریخی مسعودالحکما در سال 1396 -
1397 در سازمان مذکور اینچنین بیان نموده
و نگاشتند:
"بسمه تعالی"
"اطمینان دارم شهر علاوه بر داشته‌های میراث مادی
مواریث معنویش سنگین‌ترین داشته‌های هر شهر و دیاریست که خانواده‌های افراد مختلفی
بر شکل‌گیری آن دخیل هستند. خانه فوق‌الذکر از نظر این سازمان به عنوان خانه
مسعودی‌ها بوده به جهت ارج نهادن به خانواده‌هایی که تاثیرگذار در شکل‌گیری این
شهر بوده‌اند ."
نوشتار مذکور نیز در راستای محفوظ بودن نام مسعودالحکما
بعنوان بناکننده اصلی و میراث‌گذار این عمارت در سال جاری مواکدا در برخی از
رساناهای عمومی نیز یادآوری گردید .
یاد و نمودی دیگر از گذشتگان و میراث‌داران مسعودالحکما
ازدواج بانو مستوره مسعودی تنها فرزند مسعودالحکما با میرزا رسول مسعودی خطیبلو،
فرزند حاج عبدالحسین با موافقت مسعودالحکما تحقق می‌یابد. با تجدید و یادآوری
اینکه پس از ازدواج، این دو در منزل کناری عمارت مسعودالحکما برای مدتی کوتاه
سکنا گزیده و سپس در منزل عمارت مسعودالحکما ساکن می‌گردند و اولین فرزند و نوه
ایشان ابوالفضل مسعودی متولد می‌شوند که از محبوبیت بسیار نزد مسعودالحکما و
خانواده برخوردار بوده است. دیگر فرزندان ایشان بانو حشمت الملوک، امیر، اشرف‌الملوک،
هوشنگ، پرویز و فرهنگ مسعودی بوده‌اند. شایان ذکر است چون سجل یا شناسنامه در
دوره پهلوی اول صادر گردیده گزینش فامیلی مسعودی به اقتباس از نام مسعودالحکما در آن زمان صورت
یافته است.
جا دارد که در اینجا یادی دیگر از خاطرات قدیمی‌های اصیل
زنجان نماییم که به نقل از دوستان زنجانی در اینجا یادآور می‌شویم، از جمله خاطره‌ها
که در خاطر و یاد زنجانی‌های اصیل مانده و به آن اشاره می‌نمایند مراسم عروسی هفت
شبانه روز اولین نوه مسعودالحکماست که در همین عمارت ماندگار از مسعودالحکما
برگزار گردیده که علاوه بر خانواده مسعودی موجب شادی و شعف دوستان آشنایان و تمامی
شرکت‌کنندگان در این مراسم عروسیست که می‌توان به آن اشاره نمود .
از دیگر خاطره‌های سینه به سینه انتقال یافته می‌توان به
عروسی باشکوه اولین نوه دختری مسعودالحکما بانو حشمت‌الملوک مسعودی با مهندس احمد
کاوندی (پسر حاج حسین کاوندی از زنجانی‌های اصیل که رئیس دبیرستان صدرجهان سابق
بودند) برشمرد. در مراسم عروسی آنطور که در خاطره‌ها مانده است عموی بانو حشمت‌الملوک
مسعودی یعنی بردار نامی میرزا رسول خان بنام « جلال‌الدین جلال مقدم » معروف به
جلال خان که از تجار معروف دوره پهلوی اول بوده و نزد مسعودالحکما از احترام ویژه
برخوردار بودند در این مراسم بر سر عروس و داماد بسته اسکناس دو تومانی می‌ریزند
که با توجه به اهمیت اسکناس در آن عهد موردی بوده که در خاطرها مانده و از آن
همواره آشنایان نقل می‌نمودند.
باید اذعان نمود که خشت به خشت این عمارت در خود خاطرات تلخ
وشیرین بسیاری را نزد هر زنجانی اصیل جای داده است که علاوه بر خاطرات یاد شده یکی
از بارزترین هویت‌های شهری زنجان محسوب میگردد.
از نکات قابل ذکر در خصوص عمارت مسعودالحکما که بجاست به آن
مختصرا" اشاره شود اینکه این عمارت مذکور در مقیاسی کوچکتر با یک راه پله در
وسط عمارت در باغ معروف به باغ عیسی خان (که در ضلع جنوبی خیابان کمربندی فعلی
زنجان قسمت شمالی باغ حاج قنبر فلاح) نیز توسط مسعودالحکما احداث و بناگذاری
گردید. این باغ نیز در یادها خاطرات بسیاری را در خود محفوظ داشته که مورد استفاده
خاندان مسعودی و بسیاری از دوستان و آشنایان زنجان قدیم بوده است.
در پایان ضمن سپاس از خانواده مسعودی که در تهیه این گزارش
ما را یاری نمودند تا نسبت به زنده‌داشت
نام یکی از میراث‌گذاران تاریخی این خطه گامی برداشته شود، بجاست این نوشتار را با
سخن پایانی نتیجه مسعودالحکما، یوسف مسعودی بدینسان به اتمام رسانیم:
"یاد یا سخن
گفتن از خاندان مسعودی برای بنده حقیر در برابر حضور بزرگان فامیل بدین دلیل توجیه‌پذیر
است که بنده و تنها خواهرم نسل چهارم و نتیجه مسعودالحکما هستیم که از بدو تولد،
در عمارت تاریخی مذکور ساکن بوده‌ایم بواقع چون زنده یاد پرویز مسعودی پدر بنده که
آخرین نوه پسری مسعودالحکما بودند، در کنار مادر خود ((تنها فرزند مسعودالحکما
بانو مستوره مسعودی)) حضور داشته و بهمراه مادرم عمر خود را در کنار این بانو که
برایمان بسیار عزیز بوده و هست سپری نمودند. بجاست در همین‌جا به تعهد فرزندی پدر
و محبت‌های بی‌دریغ مادرم بانو فریده روحانی به یگانه فرزند مسعودالحکما اشاره و
به نوبه خود ضمن ارج نهادن بر امر خدمت به خلق سپاسگزار آنان گردم."
" تا دلی بود مرا کوی و نشانی داشتم
چونکه دل باخته‌ی سویش شد
بی نشانی خاک ره گشت، مرا شیفتگی فرمان شد
چه شد آن شیفتگی؟ سوخت مرا توشه جان، پایان شد
پس سرانجام شد آتشکده‌ی عشق به پا
هیمه‌ی آتش بر پا دلها ... " / «
ایران تبار »
#خانه مسعودی‌ها، مسعودالحکما، بانو حشمت‌الملوک مسعودی