پایگاه خبری صدای زنجان نیوز/ سمیه محرمی: هجدهمین نشست علمی-فصلی انجمن دوستداران تاریخ و فرهنگ زنجان روز پنجشنبه 11 مرداد ماه 1403 با حضور جمعی از علاقه‌مندان در سالن اجتماعات بیمارستان ولیعصر(عج) برگزار شد.

اساس کار قاجار در مسأله زمین «تیول داری» بود

در ابتدای این جلسه حسن رستمی تاریخ‌دان زنجانی با اشاره به اینکه در این جلسه پرداختن به «مناسبات زمین داری منطقه خمسه در دوره قاجار» در دستور کار قرار دارد، اظهار کرد: وسعت موضوعات مربوط به زمین مستلزم فراهم کردن کتابی مستقل است اما به اختصار باید گفت ساختار سیاسی قاجار را تا زمان مشروطه بدون تغییر و بر پایه قدرت مطلقه شاه بود و هرم قدرت نهایتاً به مردم عادی یا همان رعیت ختم می‌شد.

وی با بیان اینکه زمین در آن دوران به سه شکل وجود داشت، اضافه کرد: اراضی دولتی یا همان خالصه، زمین‌های اوقافی و زمین‌های اربابی که متعلق به مالکان عمده یا خرده مالکان بود انواع زمین‌های آن دوران بود.

نویسنده زنجانی با اشاره به اینکه اراضی دولتی یا خالصه یا به پیشینه تاریخی متعلق به دولت بودند یا به قهر و غلبه به دست دولت می‌افتادند، افزود: زمین‌های وقفی نیز بسته به شرایط زمان با تغییراتی مواجه می‌شدند و گاه حتی زمین موقوفه به نفع دولت مصادره شده و تبدیل به زمین خالصه می‌شد.

رستمی با اشاره به اینکه اساس کار قاجار در مسأله زمین «تیول داری» بود، عنوان کرد: به این معنا که اراضی متعلق به دولت در قبال دریافت پول به اشخاص واگذار می‌شد. این روش به نفوذ فوق العاده زمین‌دارها در دربار انجامید که میرزا تقی خان امیرکبیر برای کاستن از این نفوذ تیول داری را محدود کرد و لیکن بعد از او به دلایلی این مسأله با شدت بیشتری، سیاست رسمی شد.

این تاریخ دان زنجانی با اشاره به اینکه دلایل مهم رشد تیول‌داری در دوره ناصری شامل شکست در قراردادهای تجاری از جمله قرارداد رویتر در سال ۱۲۸۹.ق و قرارداد شیلات شمال با روس‌ها ۱۲۹۶.ق و قرارداد روژدر ۱۳۰۷.ق و کاهش ارزش پول ملی به دلیل کاهش ارزش نقره در بازارهای جهانی بود، اضافه کرد: فساد و سوء استفاده در ضرابخانه‌های سلطنت، کاهش صادرات و افزایش واردات و وقوع قحطی دیگر دلایل این رواج بود به نحوی که در این دوره در منطقه خمسه فقط دو خاندان امیر افشار و ذوالفقاری بیش از ۹۰۰ روستا را به تیول می‌گیرند.

وی با بیان اینکه بعد از قتل ناصرالدین شاه دست‌اندازی‌های مالکین عمده به زمین‌های دولتی و زمین‌های موات یا حتی خرده مالک‌ها آغاز می‌شود، عنوان کرد: در همین زمان است که در منطقه طارم و انگوران و حلب کشتار و درگیری‌های متعدد رخ می‌دهد. عریضه‌ها و تظلم‌خواهی اهالی روستای خوئین در این مورد قابل توجه است.

رستمی با اشاره به اینکه نکته قابل تأمل جواز این تعدی‌ها بوده که اغلب با اعمال نفوذ و پرداخت پول فراهم می‌شده است، عنوان کرد: مسأله مالیات نیز در تیول‌داری حائز اهمیت است. زمین‌دارها با پنهان کردن عایدات زمین سعی در کاهش مالیات پرداختی به دولت داشتند. این موضوع باعث تعارض منافع دولت با مالکان بود و گاه حضور مستشار حکومت برای اخذ مالیات، عزای رعیت بود. این وضعیت در واگذاری زمین‌های خالصه که مالیات آنها از قبل محاسبه شده بود وجود نداشت.

نویسنده زنجانی با اشاره به اینکه دیگر مسأله ناشی از تیول‌داری احتکار محصول و گرانفروشی زمین‌دارها بود که از بحران نان در تهران گزارش مستندی در این مورد موجود است که یک مورد آن کشف ۱۲ هزار خروار گندم از انبار اشرف‌الملک است، اضافه کرد: در مورد اراضی اوقافی تا دوره ناصری یکی از علمای منطقه مأمور رسیدگی به امور موقوفه‌ها می‌شد. در دوره ناصری سندسازی و تهدید و تطمیع نیز در این زمین‌ها خودنمایی می‌کند که نهایتاً وزارتخانه‌ای برای رسیدگی به امور موقوفات تشکیل می‌شود که بعدها به وزارت منافع عامه تغییر نام می‌یابد.

وی با بیان اینکه پس از مشروطه تلاش‌هایی برای تنظیم امور صورت می‌گیرد ولی هیچکدام به نتیجه نمی‌رسد، بیان کرد: به گفته خانم «لمپتن» تبدیل زمین‌های اوقافی به اربابی در ضعف دولت مرکزی اتفاق می‌افتاد و در زمان رضا شاه دست‌اندازی به موقوفات و سندسازی و تبدیل آنها به زمین‌های اربابی اوج می‌گیرد.

تقدیر از پژوهشگران برتر زنجان

بخش دیگر این برنامه تقدیر از پژوهشگر فقید زنجانی استاد یوسف محسن اردبیلی و نیز زهرا سلیمانی مؤلف کتاب شبستان سیمرغ (بررسی۳۰ مسجد تاریخی دوره قاجار زنجان) و مدیر موزه آموزش و پرورش استان زنجان بود که لوح تقدیر انجمن  خانواده شادروان حاج یوسف محسن اردبیلی و خانم سلیمانی تقدیم شد.

معرفی ۴ کتاب برتر ۱۴۰۲

ادامه برنامه به ششمین دوره جایزه کتاب شیخ اشراق اختصاص داشت که مهدی افضلی مدیر عامل انجمن دوستداران تاریخ و فرهنگ زنجان اظهار کرد: این جایزه در تقویم فرهنگی وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی کشور ثبت شده شده است.

وی به عنوان دبیر هیأت داوران به آثار رسیده و نحوه داوری آثار اشاره کرد و از دو کتاب «مشروطیت در زنجان» نوشته دکتر حسن رستمی و کتاب «منطقه ابهررود و قلعه تپه ابهر درسیرتحولات تاریخی ایران» تألیف کامبیز فتحی به عنوان آثار برگزیده و نیز کتاب های «حیات اجتماعی سلطانیه در عصر قاجار و پهلوی » اثر محمد ملکی و«برزن های زنجان» تالیف محمد جواد سروش مهر به عنوان کتاب‌های قابل تقدیر ششمین دوره جایزه کتاب سال شیخ اشراق معرفی شدند.