کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» یک کتاب از دکتر داود بیات به عنوان نوشتاری تحقیقی و تاریخی در حوزه دولت پژوهی، کوشش می‌کند با بهره گیری از چارچوب نظری اندیشمند و مورخ مفهومی بزرگ آلمانی، راینهارت کوزِلِک، فرایند ظهور مفهوم جدید از دولت در تاریخ معاصر ایران را رهگیری کند
پایگاه خبری صدای زنجان نیوز/«تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» یک کتاب از دکتر داود بیات به عنوان نوشتاری تحقیقی و تاریخی در حوزه دولت پژوهی، کوشش می کند با بهره گیری از چارچوب نظری اندیشمند و مورخ مفهومی بزرگ آلمانی، راینهارت کوزِلِک، فرایند ظهور مفهوم جدید از دولت در تاریخ معاصر ایران را رهگیری کند. کتاب تلاش دارد بدون ورود به مباحث پر مناقشه ای چون تعریف دولت و بدون اینکه تعریف خاصی از دولت را بر تاریخ و مکتوبات به جای مانده در تاریخ معاصر تحمیل کند، تعامل و تنازع لایه های معنایی جدید در حال پدیدار شدن را با لایه های قدیم مفهوم دولت بررسی نماید. برای این کاوش تاریخی و معناشناختی، نویسنده به سراغ نخستین نوشته های نویسندگان ایرانی از اوایل قرن ۱۳ هجری و دهه های اولیه تاسیس سلسله قاجار رفته و اولین نشانه ها و ظهورات فهم این نویسندگان از پدیده ای به نام مفهوم جدید دولت را رصد و مطالعه کرده است.
تحفه العالم عبداللطیف شوشتری و مسیر طالبی میرزا ابوطالب خان اولین کتابهایی هستند که مفاهیمی از قبیل پارلمان، تفکیک قوا، استقلال قضات، قانون و انقلاب و جمهوریت و .. را در حد فهم آن دوره تاریخی که البته برای فاهمه ایرانی ثقیل بود، مورد گفتگو قرار داده اند.
مفهوم قدیم دولت، همان مفهومی است که تحت عنوان سلطنت مستقله، سلطنت مستبده و سلطنت بالاستقلال در ذهن و زبان ایرانی جریان داشت. مفهومی که بر لایه های معنایی مهمی چون شخص وارگی، شبان وارگی و پدر سالاری تکیه و تاکید داشت. در این مفهوم از دولت، جامعه، معنایی نداشت و قدرت، نه از طریق جامعه، بلکه از مسیر حق الهی سلطنت و نیز سنت وراثت و البته با غلبه و جنگ و غارت، دست به دست می شد. سلطان همچون خداوند، در اریکه سلطنت خود، استقلال و اقتدار کامل داشت و قدرت او در وحدتِ بدون تکثر معنا می یافت. شئون مختلف دولت از قبیل تقنین و اجرا و قضاوت، اولا و بالذات در شخص سلطان تجلی می یافت و تفکیک این شئون، به معنای نابودی آن فهم از مفهوم دولت به حساب می آمد.
با جنگهای ایران و روس و با اندک آشنایی ایرانیان با پدیده نوین تجدد و تمدن اروپایی و بویژه با تفهُّم نسبت به مفهوم جدیدی از دولت، نخستین لرزه های معنایی بر پیکره مفهوم قدیم دولت، وارد آمد. در گیر و دار جنگ، دو مفهوم قدیم و جدید دولت، در مقابل هم ایستادندو فاهمه ایرانی با مقایسه میان پیامدهای عملی این دو مفهوم که یکی حامل بار معنای شکست و دومی عامل پیروزی و تفوُّق بود، امکان نظری تامل و نقد در مفهوم قدیم دولت را به دست آورد. آشکار شدن نقد، همزمان، زمینه رسوخ بحران در ارکان مفهومی و زبانی دولت قدیم را مهیا ساخت. اولین بارقه های فهم نسبت به ظاهر شدن مفهوم جدید دولت در دارالسلطنه تبریز و در میان کسانی چون قائم مقام بزرگ، عباس میرزا، میرزا ابوالقاسم قائم مقام و امیرکبیر هویدا شد.
ذهن و زبان ایرانی در پرتو این حادثه بزرگ، دچار تحول گردید و به تدریج، پا در مسیر فهم و هضم لایه های معنایی مفهوم جدید دولت گذاشت. امیرکبیر و ملکم خان نخستین کسان بودند که در عمل و زبان بدیع و خلاقانه اشان، مجال آشکارگی زبانی برای مفهوم جدید دولت را فراهم کردند و عمل و زبانشان، عمل و زبان معیار مفهوم جدید دولت شد.
این کتاب، با بهره گیری از مقوله های مفهومی مهمی چون نقد و بحران، زمانه آستانه ای، لایه های زمان، قلمرو تجربه و افق انتظار و همزمانی امور ناهمزمان، تعاملِ فهم نویسندگان با مفهوم دولت و نیز با تجربه تاریخی بلاواسطه آنان، بر رسیده است. تاریخ مفهومی کوشش می کند تاریخ را از مجرای فهم به بیان آمده از مفاهیم توسط نویسندگان و کنشگران، کاوش کند. از این رو در این کتاب، فهم به زبان آمده فاهمه ایرانی در طول یکصد و ده سال یعنی از سال ۱۲۱۷ قمری تا ۱۳۲۵ قمری یعنی زمان تاسیس مجلس شورای ملی را بررسی کرده است.
این کتاب میگوید که مفهوم دولت قانون یا همان دولت مشروطه، در یک لحظه و با فرمان مظفرالدین شاه، ظاهر نشده، بلکه چونان روحی سرگردان، طی صد سال و در کشاکش با مفهوم دولت استبدادی، آرام آرام در فاهمه ایرانی جای گرفته و نهایتا در فرمان مشروطه و مکان مجلس شورای ملی ظهور و حلول کرده است.
در این پژوهش، علاوه بر نوشته های نویسندگان نامدار، اطلاعیه ها، اعلان ها، فرمان ها، شب نامه ها، اشعار، سخنرانی های سخنرانان و واعظان و ... مورد بررسی مفهومی قرار گرفته است.
یکی از مهمترین موضوعات در این پژوهش، نمایش تنازع سهمگینی است که میان دو گروه از شریعتمداران و فقیهان در موافقت و مخالفت شرعی با مشروطه واقع گردیده است. در یکسوی، اعاظم نامداری چون آخوند خراسانی، ملا عبدالله مازندرانی و میرزای نائینی و در سوی دیگر، محمد کاظم یزدی و شیخ فضل الله نوری.
فقیهانی چون خراسانی و نائینی با بهره گیری از آیات و روایات و با استناد به تجربه تاریخی صدر اسلام، ضمن غیر شرعی و ظالمانه خواندن استبداد، دولت مشروطه را موافق اسلام و دستاورد تمدن اسلامی می دانستند که پس از گذر زمان، بار دیگر به دامان کشور اسلامی بازگشته است.
گرچه شیخ فضل الله نوری حکم کفر موافقان مشروطه اعم از فقیه و غیر فقیه را صادر کرد، اما دفاع فقهی فقیهان موافق مشروطه از دولت قانون و مشروطه، پای استدلال فقیهی چون شیخ فضل الله را در غیر دینی خواندن دولت مشروطه، سست نمود.
کتاب تحول مفهوم دولت در ایران معاصر، در مقصد نهایی، باتمرکز بر مذاکرات و مباحثات مجلس اول شورای ملی، عینیت یافتن مفهوم دولت قانون و حکومت مشروطه را در آن زمان و مکان تاریخی نشان می دهد. تبدیل شدن ملت به عنوان منشا قدرت دولت، سلطنت مستقله و مستبده را از آسمان ظل اللهی به زمین وکالت مردم فرود آورد. جامعه و ملت به معیاری ابدی تبدیل شد که تاکنون《رعیت مُهمل سرخود》نامیده شد. سلطنت و دولتی که سر بر آستان اقتدار الهی می سایید، اینک، در آستان و درگاه مفهوم نوپدید ملت، خادمی می کرد.
قدرتی که چونان احدیت الهی، وجودش، برآمده از خاک وحدت بود، در ذیل مفهوم جدید دولت یعنی دولت قانون، شاهد پارادوکس وحدت متکثر یا وحدت در کثرت بود. وحدت دولت ذاتا برآمده از تکثر آن یعنی تفکیک قواست.
به گزارش صدای زنجان؛ آیین رونمایی از کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» روز چهارشنبه ۱۲ دی‌ماه ۱۴۰۳ برگزار می‌شود.
انتهای پیام/