پایگاه خبری صدای زنجان نیوز/ سمیه محرمی: رونمایی از کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» با نگاه به دهه های نخستین تاسیس سلسله قاجاریه تا مشروطیت به قلم داود بیات به صورت پخش زنده از فضای مجازی توسط پژوهشکده اندیشه دینی معاصر قم برگزار شد.

داود بیات در این مراسم با قدردانی از همکاری پژوهشکده دینی معاصر و نشر لوگوس در انتشار این کتاب، اظهار کرد: این را از این حیث گفتم که این کتاب که نمی‌توانم اسمش را کتاب بگذارم،  یک کار دانشجویی بسیار ساده و رساله دکتری بنده است. ایده‌ اصلی و محوری کتاب، محصول همان تعامل‌های فکری و ارتباطاتی بوده که با مرحوم دکتر فیرحی داشته‌ام.

وی در ادامه افزود: البته دو نکته مهم دیگر در شکل‌گیری ایده و تکوین مضمون آن در حوزه تحول مفهوم دولت، مؤثر بوده است: یکی بحث عینی و انضمامی و تعامل با تجربه تاریخی خود ما بود؛ چرا که دولتی که ما در دهه‌های اخیر با آن مواجه هستیم و بوده‌ایم، دولتی همراه با بحران، بحران‌زا و بحران‌زی  گرفتار بحران‌های متعددی است که طبعا تامل در این بحث، یکی از بحث‌های پیچیده حوزه علوم سیاسی، علوم اجتماعی و به‌خصوص اندیشه سیاسی است. نکته دیگر، تأثیری است که من از مرحوم دکتر سیدجواد طباطبایی گرفته‌ام. اگرچه ایشان واقعا غیر قابل قیاس با خیلی از اساتید است، یکی از اندیشمندانی بود که بحث و مفهوم دولت در کانون توجهات و تأملات وی قرار داشت.

بیات با بیان اینکه از سوی دیگر، اندیشه سیاسی در دوره مدرن به ویژه چیزی جز مفهوم دولت نیست  بیان کرد:  اندیشه سیاسی مدرن از هگل بدین سو، به تعبیری اندیشیدن در خصوص دولت است و به عبارتی، اندیشه سیاسی، چیزی جز دولت و مشتقات آن نخواهد بود.

هنوز هم در دوره آستانه‌ای خودمان قرار داریم

وی با بیان اینکه تلقی من این است که ما هنوز هم در دوره آستانه‌ای خودمان قرار داریم، اضافه کرد: این بدین معناست که مفهوم دولت هنوز هم در تنازع میان جدال قدیم و جدید در حال شدن و صیرورت است و این به‌مثابه ظهور و تداوم و استمرار بحران است؛ هم بحران در آگاهی سیاسی و هم بحران در کنش سیاسی.

بیات با بیان اینکه طبعاً تا زمانی که این بحران ادامه دارد، هم آگاهی دچار بحران خواهد شد و هم کسانی که حاملان لایه‌های معنایی متفاوت مفهوم دولتند، در حال تنازع و رقابت با همدیگر خواهند، ادامه داد: نکته کلیدی که من فکر می‌کنم باید به آن توجه کنیم و آن چیزی که من شاید در مقدمه آورده‌ام، این است که تفسیر و تصویری از قدرت به‌مثابه یک شکل نهایی از دولت که متأسفانه طی دهه‌های اخیر با آن مواجهیم، عملاً دولت را ناکارآمد و نابود کرده است.

نویسنده کتاب تحول مفهوم دولت در ایران معاصر با اشاره به اینکه دولت به‌عنوان مفهوم بنیادین، عین هر مفهوم بنیادی دیگری زبان‌مند و زمان‌مند و سیال است و تاریخیت دارد، بیان کرد: پس مفهوم دولت نیز بسان تمامی مفاهیم بنیادی دیگر در دوران آستانه ای خود هیچگاه تثبیت نخواهد شد و ارائه هر گونه تفسیری، چه شرعی و چه غیرشرعی؛ چه عرفی و چه قدسی از مفهوم دولت به‌مثابه یک مفهوم نهایی از آن، عملاً در افتادن با یک ویژگی ناب تاریخی مفهوم دولت در زمان آستانه ای یعنی مناقشه آمیزی، تاریخی و زبانمند بودن آن  است.

 مفهوم دولت دائما و مستمراً در حال پر و خالی شدن است

وی با بیان اینکه مفهوم دولت دائما و مستمراً در حال پر و خالی شدن است و اتفاقا در شرایط کنونی، ما با بحران‌های وحشتناکی مواجهیم که صورت‌ها و شکل‌هایی از همان عمق عمیق و بنیادین آن بحرانی است که ما نتوانستیم طی چند دهه اخیر، حل کنیم، اضافه کرد: بدین روی، تلقی من این است که تا مدت‌ها دولت و جامعه ایرانی، درگیر التهاب، اضطراب و بحران خواهد بود؛ یعنی این آبستنی مفهوم دولت به‌مثابه مفهومی جهان‌ساز و جنون‌سوز قطعاً آبستنی دردناکی است و تمام تلاش، این است که این آبستنی، خونین نباشد اما متأسفانه نشانه‌هایی دیده می‌شود و امیدواریم که این اتفاق نیفتد.

بیات با اشاره به اینکه در این رساله تلاش شده که دو راه گذار یا دو شیوه از ظهور مفهوم جدید دولت را نشان دهم، اضافه کرد: یکی در محاق تعافل و تجاهل، گم شد و یکی به هر شکل دیگری، صورتی از تعین و ظهور تاریخی را تجربه کرد؛ یک راه، ظهور مفهوم دولت از درون بروکراسی و دیوان‌سالاری را تعقیب می‌کرد، و دیگری ظهور مفهوم دولت از طریق توده‌ای شدن  یا انقلاب است که نتیجه‌اش شاید دو انقلاب در تاریخ معاصر ما بود.

نویسنده کتاب تحول مفهوم دولت در ایران معاصر اضافه کرد: شرایط کنونی نشان می‌دهد ظهور مفهوم نوین دولت که می‌تواند جهان‌سازی و یا جهان‌سوزی کند، اتفاقا باید از درون لایه‌های بروکراسی، یا به عبارتی، انقلاب و اصلاح از بالا صورت می‌گیرد نه از طریق انقلاب از پایین.

داود بیات با اشاره به توده ای و یوتوپیایی شدن مفهوم دولت در ایران گفت: پیامد یوتوپیایی شدن، به نوعی حلول اندیشه چپ و رویکرد رادیکال در مفهوم دولت است که با توجه به اهمیت بحث، باید پژوهش های دقیقتری در این موضوع انجام داد.

وی در ادامه با اشاره به نقش دکتر فیرحی در نگارش این کتاب عنوان کرد: در رابطه با روش‌شناسی، آقای دکتر فیرحی نکته‌ای را به من گفتند که شاید برخی به این کتاب و رساله، اشکال بگیرند و بگویند که چارچوب نظر شما خیلی پرپیمان نیست. آقای دکتر فیرحی تاکید داشت روش من این است که اصولا یک جزیره به‌نام «چارچوب نظری» ندارم که جدا از محتویات دیگر نوشتار باشد؛ شما مستقیما مثل یک غواص در دریای همان بحثی که بر روی آن کار پژوهشی می‌کنید، پرش می کنید.

وی با بیان اینکه دو سه سال بر روی چارچوب نظری یعنی نظریه تاریخ مفهومی راینهارت کوزِلِک آلمانی وقت صرف کردم تا بفهمم که مفهوم جدید دولت که از جنگ‌های ایران و روسیه که اتفاقا همان زمان آستانه‌ای ماست چگونه خودش را به‌مثابه بحران آگاهی در ذهن و زبان نویسندگان، ظاهر و آشکار کرده است، افزود: این نکته کلیدی است، یعنی اینکه مفهوم جدید دولت یا دولت قانون و دولت مشروطه یک امر خلق الساعه ای نیست، و آن چیزی که در نتیجه‌گیری، عرض کردم، همین است که مشروطه به‌مثابه پروانه‌ای بوده که در پیله110 ساله اندیشه‌ورزی ایرانیان، رشد کرده و در آنجا بیرون آمده نه اینکه خلق الساعه بوده باشد.

وی با بیان اینکه کوشش کرده‌ام که چگونگی گذار به تجدد را در جدال بین قدیم و جدید، از طریق رهگیری و رصد مفهوم قدیم و جدید دولت، جلو ببرم، عنوان کرد: قدیم و جدید هم باز، مقوله‌ای است که خود کوزلک آورده و مرحوم طباطبایی، بحث زیادی روی آن داشت.

وی اضافه کرد: در فاهمه ایرانی، حاملان لایه‌های متکثر معنایی –به ویژه، معنای قدیم و جدید- در تنازع و تقابل هستند و این تقابل و تنازع هنوز هم با قوت و شدت استمرار دارد. فاهمه ایرانی از 110 سال قبل و با مواجهه با مفهوم جدید دولت از تحفه العام عبداللطیف شوشتری تا مذاکرات مجلس شورای ملی اول، با لایه های معنایی جدیدی از دولت آشنا شد؛ مانند مجلس شورا، استقلال قاضی، سلب قدرت مطلقه از سلطان، انتخابات، جمهوریت و ملت مستقل. با وجود اینکه فهم این لایه های معنایی نوظهور برای فاهمه ایرانی ثقیل بود، اما در تعامل دیالکتیکی این فهم جدید با تجربه تاریخی، به آرامی، روح مفهوم جدید دولت در کالبد دولت، حلول کرد. تاریخ مفهومی دولت، به عبارتی، نشان دادن انحلال جهان قدیم ایرانی از طریق رصد و رهگیری تحولات معنایی و زبانی- زمانی حادث شده بر مفهوم قدیم دولت است.

 کتاب تحول مفهوم دولت در ایران معاصر، یکی از شاهکارهای دولت‌پژوهی در تاریخ ایران است

یوسف خانمحمدی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی نیز در آیین رونمایی از کتاب تحول مفهوم دولت در ایران معاصر به قلم داود بیات، با بیان اینکه انصافا این کتاب، کتاب ارزشمندی است، اظهار کرد: دولت‌پژوهی در ایران، به نوعی با اینکه اهمیتش حتی می‌تواند موضوع علم سیاست قرار گیرد، تاکنون مهجور مانده و یک عده به علت سختی‌اش وارد این بحث نشده‌اند و یک عده هم ورود کرده‌اند اما توان پژوهش در این مساله را نداشته‌اند.

وی با اشاره به اینکه آقای داود بیات یکی از شاهکارهای دولت‌پژوهی را در تاریخ ایران ما در این عصر تاکنون، خلق کرده‌اند، شاید کتاب‌های مهمی که در این زمینه، نوشته شده، به تعداد انگشتان دست هم نیست و این کتاب یکی از کتابهایی است که به این حوزه، وارد شده‌اند، عنوان کرد: الان هم بحثی در وزارت علوم به‌اسم «رابطه دانشگاه و جامعه و دانشگاه و صنعت» شکل گرفته که به نظر می‌آید یکی از مصادیق مهم این رابطه می‌تواند این کتاب آقای داود بیات باشد؛ چون یکی از دلایلی که باعث می‌شود الان هم معضلات و مسائل ما حل نمی‌شود.

خانمحمدی با بیان اینکه تصویری درست از دولت در ذهن دولت‌مردان ما شکل نگرفته و اگر هم شکل گرفته، فردی بوده و به اجماعی نرسیده است، بیان کرد: همان‌طور که نویسنده کتاب اشاره کردند، اصلا به اجماع رسیدن، امکان ندارد اما می‌شود یک تصویر ساخت و براساس آن، معضلات را حل کرد و دوباره بر پایه این معضلات، تصویرهایی جدید از دولت، ارائه کنیم تا دولت، کارآمد شود.

وی با بیان اینکه اهمیت این کتاب در این است که به یک مساله اساسی در ایران معاصر پرداخته و آن هم مساله دولت و چگونگی تصویر این دولت است، اضافه کرد: کار، بسیار سخت است و تصور اینکه دولت چیست و چه کارکردی دارد، بسیار دشوار می‌آید؛ بدین‌روی، حتی در پژوهش‌هایی که در حوزه اندیشه سیاسی اسلام یا فقه سیاسی، شکل گرفته، از آنجا که نمی‌توانسته‌اند مفهوم دولت را تصور کنند، به استعاره‌ها پناه می‌برده‌اند.

کتاب نوعی، جامعه‌شناسی تاریخی است

وی با بیان اینکه این کتاب به درستی توانسته از ایران جدید، شروع و سپس حرکت کند و این مساله را برای ما روشن سازد، اما این پژوهش هنوز ناقص است و باید ادامه یابد، اضافه کرد: نکته دیگری که این پژوهش دارد، روشمندی آن است. تاریخ مفهومی، به نوعی، ذیل تاریخ فکری قرار می‌گرد و تاریخ فکری به غیر از تاریخ فکر است و تاریخ فکری (intellectual history) با تاریخ فکر (The history of ideas) تفاوت دارد. وی با بیان اینکه قبلا هم از مفهوم دولت، بحث می‌شده و از ابتدا و زمان شکل‌گیری دولت و در دغدغه‌هایی که در مورد حکومت، مطرح بوده، بیشترین تمرکز تا تاریخ جدید، بیشتر، تاریخ فکر بوده و آقای دکتر بیات هم این روش را از کوزلک گرفته‌اند و لذا هم نشانگر توانایی ایشان است چون در مورد این روش، یک دعوای مفصل بین روشن‌فکران و اساتید ما شکل گرفته ولی آقای دکتر بیات، این بحث را به کار گرفت و شجاعت ایشان بود که در مرز روش‌شناسی بحث، وارد شد و رساله را براساس آن، به پیش برد.  وی با بیان اینکه یک نکته هم در مورد روش این کار است، عنوان کرد: هر پژوهش علوم انسانی و علوم سیاسی اگر بدون روش باشد، نمی‌توانید ابتکاری به خرج دهید. ابتکار و نوآوری، در روش است؛ لذا در هر حوزه اندیشه سیاسی اسلام، اکثر کسانی که توانسته‌اند خلاقیتی از خودشان نشان دهند، یک روش خاص را توانسته‌اند بفهمند و براساس آن، از پژوهششان استفاده کنند.

در کتاب روش اتخاذی، پیش رفته است

وی با بیان اینکه یک نکته دیگری که دوباره از شاخصه‌های مهم این کتاب است، کاربست روش‌شناسی‌ است که انتخاب کرده‌اند، افزود: هرچه در این کتاب، جلو می‌روید، می‌بینید که براساس روش اتخاذی، پیش رفته است. می‌بینیم که افراد در پژوهش‌ها خیلی با ادعا وارد می‌شوند؛ یک فصل را به روش‌شناسی، اختصاص می‌دهند اما هیچ خبری از روش نیست و بعد از اینکه به نتیجه‌گیری می‌رسد، رفته‌رفته، روش حاضر می‌شود، ولی آقای داود بیات واقعا براساس روشی که اتخاذ کرده، از باء بسم الله تا تاء تمت این کتاب، پیش رفته و نوآوری داشته است.

وی با بیان اینکه یکی دیگر از ویژگی‌های دیگر کتاب، مراجعه به منابع و مآخذ بسیار زیاد است که از عبارات دولت‌مردانی چون امیرکبیر و حتی عبارت‌هایی از ناصرالدین‌شاه و فتح‌علی‌شاه تا علما، روزنامه‌نگاران و اقشار مختلفی را که می‌توانسته به ما کمک کند تا بدانیم چگونه مفهوم دولت در این مقطع تاریخی، ظهور و بروز پیدا می‌کند، بهره برده و این واقعا اعجازآمیز است، ادامه داد: من قبلا شنیده بودم که این کتاب، پشت‌صحنه‌هایی دارد، الان هم بخشی از توضیحاتی که آقای دکتر دادند، اصلا در کتاب نیست، ولی وقتی دقت می‌کنید، در لایه‌های سطور، نهفته‌اند و خود نیز بسیار زیبا توضیح دادند و این از ویژگی‌های این کتاب است.

وی با بیان اینکه نکته دیگری که واقعا باید به آن اشاره کرد، این است که ادبیات و نوع نگارش این کتاب، ویژه است، ادامه داد: داود بیات از دو نعمت خدادادی، بهره‌مندند که یکی قلم زیباست و دیگری بیان زیبا.

وی با بیان اینکه نمی‌دانم خود آقای دکتر هم این را قبول دارند یا نه، ولی این کتاب هم نوعی، جامعه‌شناسی تاریخی است؛ یعنی وقتی آن را می‌خوانید، هم به تاریخ قاجار، اشاره دارد؛ هم جامعه‌شناسی معرفت به نوعی در آنجا خود را نشان می‌دهد و هم تحولاتی که در جامعه ایرانی، رخ می‌دهد تا بنمایاند که دولت چگونه دارد خود را بروز و ظهور می‌دهد.

وی با بیان اینکه نکته دیگری که برای من بسیار جالب است با اینکه قبلا هم کتاب را خوانده بودم، ولی مطالعه دوباره آن، برایم آشکار کرد، چند اصطلاح است که وقتی آقای بیات بحث آرمانی و آسمانی و زمینی و اتوپیایی را مطرح می‌کند، می‌گوید افرادی که از آن‌ها تعبیر می‌کنم، تمام تلاششان این بود که دولت را زمینی بفهمند و در میدان عمل ببینند.

 وی با بیان اینکه در بحث بسیار مهمی که الان هم مطرح است و مشکل ما در آن، هنوز حل نشده، دوگانگی نهاد و فرد یا ساختار و کارگزار است، در این فضا دو قرائت از دولت، ادامه یافته، یک عده تلاش می‌کردند دولت در ذیل نهاد، تعریف شود، یعنی نهادسازی صورت گیرد و اگر نهادسازی در جامعه ایران، محقق گردد، بسیاری از مشکلات هم حل می‌شود و موجب می‌گردد که ساختار به فرد، وابسته نباشد تا اگر اتفاقی برای فرد بیفتد، همه طرح‌ها و برنامه‌ها از بین برود؛ چون اصلا نمی‌شود روی فرد، زیاد طرح و برنامه ریخت.

وی با بیان اینکه یک پیشنهاد هم قبلا به داود بیات داده‌ام و آن اینکه درست است که فصل هفتم این پژوهش به انقلاب مشروطه، وارد شده، ولی احساس می‌شود که بحث در این فصل، به جامعیت فصل‌های اولیه نیست گرچه می‌تواند ناشی از این باشد که یک رساله باید در یک مقطع خاص زمانی، تمام شود ، ادامه می‌دهد: به نظر می‌آید که از دوره مشروطه و عصر پهلوی، یک پروژه محسوب می‌شود که یک کتاب این‌چنینی در ادامه این کار باید دنبال شود.

وی با بیان اینکه باید این پژوهش به عصر جمهوری اسلامی ایران، ادامه یابد و یک جلد هم شامل این دوران شود، اگر خودم دستی در کار داشتم، داود بیات را از استانداری به یک پژوهشکده یا دانشگاه می‌بردم و یک پروژه ده‌ساله برایشان تعریف می‌کردیم تا به آن بپردازند، گفت: واقعا برای جامعه ایران و کسی که دغدغه ایران و مردم را دارد، رابطه دولت و جامعه‌ای که الان مد نظر وزارت علوم است و وزیر علوم در یکی-دو سخنرانی بر آن تأکید می‌کنند، همین کار است که باید صورت گیرد.

وی با بیان اینکه البته یکی دو نقد هم نوشته بودم که البته نقد نیست بلکه پیشنهاد است، در اوایل فصل دوم، وقتی که چگونگی بروز و ظهور مفهوم دولت در ایران جدید را آغاز می‌کند، از دارالسلطنه تبریز، شروع می‌کنند درحالی که جا داشت اشاره‌ای هم بکنند به اینکه سرمنشأهای سرریز شدن اندیشه دولت مدرن، از کدام مکتب اروپایی و غربی، وارد ایران شد، بیان کرد: برخی، الان این موضوع را مطرح می‌کنند و شخصی به‌نام «شکوری» هم کتابی به‌زبان انگلیسی نوشته و گفته بود که دموکراسی‌ای که وارد ایران شد، چون از حوزه قفقاز به ایران، راه یافت، دموکراسی ناب نبود، بلکه به ادبیات چپ، آلود بود و لذا نتایج مثبتی را که باید، به دنبال نداشت.

ایشان به‌صورت ضمنی، اشاره می‌کرد که کسانی که به غرب رفتند و دولت جدید را به ایران آوردند، بیشتر به انگلستان و فرانسه رفته بودند، ولی به نظر می‌رسد که این طرف، خیلی قوی‌تر بوده و باید به آن اشاره می‌شد و جایش خالی است.

وی اضافه کرد: پیشنهاد دیگرم این است که چون شما بیشتر بر تاریخ‌های قمری، تأکید کرده‌اید، باید آن را یک‌دست سازید؛ چون دانشجوی امروزی، حوصله ندارد آن‌ها را با سال شمسی آن، تطبیق دهد، در نتیجه، کتاب را مقداری ثقیل کرده و تطبیق این تاریخ‌ها در ذهن خواننده، دشوار می‌آید.

در ادامه این جلسه نشست پرسش و پاسخ در مورد این کتاب توسط حاضران برگزار و داود بیات به پرسش حضار پاسخ داد.