زهره میرعیسی‌خانی- یکی از تهدیدهای خاموش مهم در بخش کشاورزی و تأمین امنیت غذایی در ایران و جهان، مسئله‌ تغییر اقلیم است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی می‌توانند تا سال ۲۰۵۰ باعث کاهش ۲۳ درصدی در تولید محصولات اصلی کشاورزی ازجمله ذرت، گندم، برنج و سویا شوند.

مقدار پروتئین و روی و آهن موجود در محصولات کشاورزی اصلی براثر تغییرات اقلیمی به میزان درخور توجهی کاهش خواهد یافت. علاوه‌براین، نبود امنیت غذایی مشکل مهمی در سطح جهان است. محصولات تراریخته محصولاتی هستند که با تکنیک‌های دقیق مهندسی ژنتیک (GeneticEngineering) برای رفع نیاز بشر با محصولات مفید تولید می‌شوند و می‌توانند در بخش‌های مختلف مانند پزشکی، دارویی، صنعتی و کشاورزی استفاده شوند.

داستان محصولات تراریخته یا تراژنیک (Transgenic Products) یکی از مباحث جنجال‌برانگیز جهانی است. محصولات دست‌کاری‌شده‌ی ژنتیکی یا همان تراریخته‌ انسان محصولاتی هستند که از انتقال یک یا چند ژن بین دو نوع موجود زندهی مختلف به‌وجود می‌آید و تولید این دسته از محصولات تا به ‌امروز مشکلات مختلفی در کشورهای مختلف جهان میان استادان و صاحب‌نظران حوزه زیست‌فناوری در دو طیف مخالفان و موافقان این محصولات ایجاد کرده است.

طرفداران این محصولات، منتقدان را به فرار از تکنولوژی متهم و منتقدان نیز بر عوارض و خطرهای محصولات تراریخته بر سلامت انسان و محیط‌ زیست تأکید می‌کنند. سازمان‌های مهم مختلفی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سازمان خواروبار جهانی (FAO)، اداره‌ی ایمنی غذایی اتحادیه‌ی اروپا (EFSA)، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا (EPA)، انجمن سلطنتی پزشکی انگلستان، آکادمی ملی علوم آمریکا و استانداردهای غذایی استرالیا و نیوزلند و در کشور ایران نیز وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان غذا و دارو سلامت محصولات تراریختهی موجود در بازار را تأیید کرده‌اند.

براساس گزارش سالیانه‌ سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی (ISAAA) که در سال ۲۰۱۷ انتشار یافت، فقط در سال ۲۰۱۶، چهار کشور اروپایی شامل اسپانیا، پرتغال، جمهوری چک و اسلواکی تقریبا ۱۳۶ هزار هکتار را به کشت محصولات تراریخته اختصاص دادند.

براساس گزارش جهانی بحران غذا که در سال ۲۰۱۷ منتشر شد، در سال ۲۰۱۶، ۱۰۸میلیون نفر در ۴۸ کشور دچار نبود امنیت غذایی شدید بودند یا درمعرض خطر نبود امنیت غذایی قرار داشتند. تقریبا ۶۰درصد جمعیت گرسنه‌ی جهان در نوزده کشوری زندگی می‌کنند که با بحران‌های تغییرات اقلیمی مواجه هستند.

جانداران دستکاری‌شده‌ ژنتیکی (Genetically Modified Organism) یا جانداران مهندسی‌شده‌ ژنتیکی (Genetically Engineered Organism) موجوداتی هستند که ساختار ژنتیکی‌شان به‌وسیلهی روش‌های مهندسی ژنتیک تغییر پیدا کرده‌ است.

محصولات تراریخته به سه دسته تقسیم می‌شوند: انسان، گیاه و جانور. میلیون‌ها نفر در سومالی، جنوب سودان، یمن و شمال‌شرق نیجریه به گرسنگی شدید مبتلا هستند و خطر شدید قحطی این مردم را تهدید می‌کند؛ تاجایی‌که پیش‌ازاین دبیرکل سازمان غذا و کشاورزی دراین‌باره گفته است: برای ریشه‌کنی گرسنگی تعهد سیاسی اساسی ضروری است؛ ولی به‌تنهایی کافی نیست. تنها درصورتی قادر خواهیم بود گرسنگی را شکست دهیم که کشورها به تعهدات خود، به‌ویژه در سطوح ملی و محلی عمل کنند. قطعا عامل پایان‌دادن به این بحران‌ها صلح است؛ اما نمی‌توانیم برای تحقق صلح فقط صبر کنیم. بسیار مهم است که مطمئن شویم مردم گرسنه شرایط لازم برای تولید غذای خود را دارند.

درکنار این آمارها، این نکته نیز مهم است که جمعیت جهان در سال ۲۰۱۷ به ۷.۶میلیارد نفر رسیده است و طبق گزارش سازمان‌ملل متحد در سال ۲۰۱۷، پیش‌بینی می‌شود این تعداد در سال ۲۰۳۰ به ۸.۶میلیارد نفر و در سال ۲۰۵۰ به ۹.۸میلیارد نفر و در سال ۲۱۰۰ به ۱۱میلیارد نفر برسد. سالانه تقریبا ۸۳میلیون نفر به جمعیت جهان اضافه می‌شود و تولید غذا برای تأمین نیاز جمعیت جهان باید ۷۰درصد افزایش یابد.

بحث‌های متعددی درزمینه‌ی تلاش‌ها برای افزایش مقدار تولید محصولات کشاورزی مطرح است که رابطه‌ی مستقیمی با امنیت غذا در دنیا دارد. دراین‌باره متخصصان زیست‌فناوری با اصلاح ژنتیک و اصلاح‌نژاد گیاهان سعی در افزایش مقدار محصولات کشاورزی دارند. در ایران، محصولاتی که با مهندسی ژنتیک قرار است با سازوکار علمی و نظارت‌شده تولید شوند، محلی از شایعه‌ها و حاشیه‌های غیرعلمی و نادرست شده است.

چهره‌های برجسته‌ مهندسی ژنتیک بر این باورند ترویج اطلاعات نادرست باعث شده بسیاری از افراد ناآشنا به علم ژنتیک به منتقدان آن تبدیل شوند. هم‌زمان مافیای واردات را که به‌طور عمده مربوط ‌به سویا و ذرت و کلزا است، مانع تولید این محصولات در ایران می‌دانند. بزرگ‌ترین شرکت‌های بیوتکنولوژی کشاورزی دنیا که به پنج غول شهرت دارند عبارت‌اند از: مونسانتو (آمریکا)، سینگنتا (سوییس)، بایر (آلمان)، باسف (آلمان) و دوپون (آمریکا). یکی از انتقادهای مخالفان، انحصار این محصولات است که به‌محض شروع کاشت بذر تراریخته، وابستگی دائمی به تولیدکننده برای بذر و سم ایجاد می‌کند.

 در این خصوص پرویز مرادی، رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان با اشاره به اینکه در همه جای دنیا محصولات تراریخته هم موافق و هم مخالفانی دارد، گفت: در این زمینه موافقان هم برای خود نظراتی دارند و هم مخالفان. ولی بحث اینکه این نظرات تا چه میزان اعتبار دارد موضوعی است که باید به آن توجه داشت و بنابراین نباید ما با تکنولوژی مخالفت داشته باشیم و محصولات تراریخته نیز در واقع یک تکنولوژی برای مقابله با قحطی است و هدف اولمان برای افزایش تولید از طریق واریته‌های اصلاح شده است و افزایش عملکرد دارد و همچنین کاهش کاربرد علف کش‌ها از دیگر مزیت‌های این محصول است که از نظر اقتصادی هم قابل توجیه است و از طرف دیگر سازگار با محیط زیست است چرا که کاربرد علف کش‌ها را کاهش می‌دهد.

وی ادامه داد: 4 محصول اصلی که در این حوزه تولید می‌شود که شامل سویا، ذرت، پنبه و گلزا است که محصولات دیگری هم وجود دارد اما این چهار محصول از جمله محصولات عمده هستند که دلیل انتخاب این محصولات در واقع به خاطر مصرف بالای این محصولات است که هم به عنوان خوراک دام از آن‌ها استفاده می‌شود و هم در جهت استفاده دانه‌های روغنی استفاده می‌شود. بنابراین در حال حاضر بیشتر کشورهای دنیا که تولید کننده محصولات تراریخته هستند در آمد بسیار هنگفتی را دارند و کشورما هم واردات محصولات تراریخته را نیز در بحث خوراک دام انجام می‌دهد.

وی افزود: موافقان و مخالفانی که در این زمینه در کشور وجود دارند در همین زمینه اظهار نظر می‌کنند و موافقت ابراز می‌دارند که چرا واردات این محصولات صورت می‌گیرد وقتی خودمان ظرفیت و توانایی تولید این محصولات را داریم باید این محصولات را وارد کنیم؟ و مخالفان ابراز می‌کنند که محصولات تراریخته برای سلامتی ممکن است ضرر داشته باشد چرا که یک روش علمی است و کارهای فنی که انجام می‌شود. چندین سال کارهای علمی در جهت رهاسازی این محصولات صورت می گیرد که احیانا در کمیت دچار مشکل نباشد که تا به حال گزارش معتبری مبنی بر مشکلات این محصولات ارائه نشده است و اگر گزارشاتی نیز وجود دارد ادعاهایی مطرح شده است اما تا حالا گزارش معتبری در مجله‌های علمی چاپ نشده است.

این مسئول در پاسخ به اینکه «آیا کشورهای پیشرفته این محصولات را مورد استفاده قرار می‌دهند یا تولید این محصولات را متوقف کرده‌اند؟» افزود: سایتهایی وجود دارد که به صورت علمی به نوع محصولاتی که کشورهای دیگر کشت می‌شود، اطلاعات می‌دهد و آمارنامه‌های آن‌ها را می‌دهد و در بسیاری از کشورها این محصولات کشت می‌شوند. در بخش‌هایی از اروپا این محصولات کشت نمی‌شود که در آن‌جا چون قوانین بر اساس رفراندومی است که در میان مردم در این موضوع گذاشته می‌شود که در آنجا این موضوع به رفراندوم گذاشته شده است و آن‌ها می‌گویند که ما در این زمینه خودمان مصرف نداشته باشیم اما تولید آزاد است و مبنی بر وجود برچسب بر روی محصولات است.

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان با اشاره به اینکه بر اساس قانون در این زمینه هیچ محصولی در استان تولید نمی‌شود و قانون هم منعی در این خصوص نداشتیم، گفت: موضوعی که دراین زمینه وجود دارد این است که  تاکنون کشت این محصولات در کشور اجازه داده نشده است و به نظر می‌رسد که بخشی هم کشت شده بوده است و براساس مصوبه‌ها از کشت این محصولات جلوگیری کردند.

وی ادامه داد: در حال حاضر فقط کشت این محصولات در سطح تحقیقاتی مجاز است ولی تولید این محصولات در سطح وسیع غیرمجاز است و تاکنون کشت نشده است.

این مسئول با اشاره به موضوع فرار ژن، افزود: نکته‌ای که وجود دارد این است که گیاهان پس از کشت در جواز سایر گیاهان طبیعی ممکن است در زمان گردافشانی موجب تغییراتی در ژن سایر گیاهان ایجاد کنند که به آن موضوع فرار ژن می‌گویند که در حال حاضر این موضوع مورد مطالعه قرار گرفته است و دانشمندان دریافته‌اند که این فرار ژنی به میزانی نیست که ما را نگران کند که این محصولات را مورد استفاده قرار ندهیم.

مرادی با اشاره به اینکه بر اساس آمارهای جهانی تا سال 2050 ما رشد جمعیتمان را به نحوی است که باید افزایش تولیدات گیاهی و دامی داشته باشیم، افزود: برای رسیدن به این تولید روش‌های معمول و سنتی اصلاح نباتات که در حال حاضر در حال بهره‌گیری از آن‌ها هستیم جوابگوی تعداد بالای جمعیت نیست و بایستی تکنولوژی جدید را در این زمینه بیاوریم و یکی از تکنولوژی‌های جدید در این راستا هم همین است که ما از محصولات تراریخته بهره بگیریم که واقعا افزایش عملکرد بالایی را دارد و می‌تواند جوابگوی میزان رشد جمعیت فعلی کره زمین باشد.

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان با اشاره به اینکه مشکلات فرهنگی و عدم آشنایی افراد و ملت‌ها و دولت‌ها نسبت به این موضوع مشکل‌ساز است، افزود: اگر کشور بخواهد در این راستا گام‌هایی بردارد بایستی حتما کارشناسان و مسئولین امر نسبت به این موضوع اطلاعات و تحقیقات به روزتری را داشته باشند و تجهیزات و دانش فنی مربوط به خودش را کسب کنند چرا که تاکنون در این زمینه اطلاعات کمی دراختیار بوده است.