مهدی سهرابی- ماه‌ها زمان لازم بود تا هویدا شود چرا در شرایطی که هیچ استانی دوست ندارد هیچ سرمایه‌گذاری را دست خالی راهی کند، مدرن‌ترین کارخانه تولید کاغذ بسته‌بندی کشور (بنا به گفته‌ها) به زنجان رسید. شاید بقیه فکر آب و پساب آن را کرده بودند که دست رد به سینه آن زدند، موضوعی که مسئولان زنجانی برای درک آن 2 سال زمان لازم داشتند.

تقریباً 2 سال از روزهایی که برخی اعتقاد داشتند کارخانه تولید کاغذ بسته‌بندی راشاکاسپین مثال لقمه‌ای است که از دهان شیرها بیرون کشیده‌اند و به زنجان آورده‌اند، می‌گذرد اما کسی به این فکر نمی‌کرد که شاید آن شیرها میلی به شکار نداشتند یا طعمه چندان دندان‌گیر نبود که به ما رسید.

عصر چهارمین روز از شهریور سال 1395 با حضور معاون رئیس‌جمهوری در امور مجلس، استاندار سابق و استاندار فعلی چرخ‌های کارخانه‌ای در شهرک صنعتی شماره یک زنجان شروع به چرخیدن کردند که گفته می‌شد ظرفیت تولید 220 هزار تن انواع کاغذ بسته‌بندی دارد و صرفه‌جویی ارزی 332 میلیون‌ دلاری به ارمغان می‌آورد اما عصر آن روز کسی نگفت در کنار این تولید و صرفه‌جویی، راشاکاسپین قرار است روزانه 4 هزار مترمکعب آب زلال را از اعماق دشت ممنوعه زنجان بیرون بکشد و 90 درصد از این آب را بدون تصفیه با نام پسآب رها کند.

آب برای راشاکاسپین آن‌قدر حیاتی بود که مدیر اجرایی‌اش روز افتتاح مهم‌ترین دلیل استقرار این کارخانه در زنجان را تأمین آب اعلام کرد و حتی استاندار سابق قول داد برای فاز دوم هزینه‌های تأمین آب به صورت قسطی دریافت شود.

راشا کاسپین دو سالی‌ست که زنجان را با دو چالش جدی مواجه کرده است؛ چالش نخست نحوه تأمین 4 هزار مترمکعب آبی که هر روز مصرف می‌کند، آن هم در دشت ممنوعه زنجان که حفر چاه جدید در آن ممنوع است و چالش دوم پسآبی که 90 درصد از آب مصرفی روزانه این کارخانه را شامل می‌شود. پسآبی که نه تصفیه‌خانه شهرک صنعتی شماره یک زنجان توانایی تصفیه آن را دارد و نه تصفیه‌خانه راشاکاسپین آن را تصفیه کرده و رها می‌کند.

جای راشاکاسپین کجا بود؟

استان زنجان پنج دشت ممنوعه دارد. دشت ممنوعه به منطقه‌ای گفته می‌شود که به دلیل برداشت‌های بی‌رویه، سطح آب زیرزمینی به شدت پایین آمده و برداشت آب با مشکل جدی مواجه است. در این مناطق اجازه حفر چاه جدید داده نمی‌شود و برداشت از چاه‌های موجود نیز با قانون و مقررات سخت‌گیرانه‌ای همراه است و از قضا راشاکاسپین بر روی دشت ممنوعه زنجان حیات خود را آغاز کرد و با حفر چاه‌های جدید این غول بزرگ کاغذسازی سیراب می‌شود.

این موضوع به تأیید مدیرکل سابق حفاظت از محیط‌زیست استان نیز رسیده است. موسوی سال گذشته در ماه‌های پایانی حضور خود در زنجان و قبل از رفتن به اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان قم در نشست خبری روز هوای پاک عنوان کرد که «راشاکاسپین صنعت بزرگی‌ست و مصرف آب بالایی دارد و از طرفی روی یکی از دشت‌های ممنوعه استان احداث شده است. 90 درصد از 4 هزار متر مکعب آبی که این کارخانه به صورت روزانه مصرف می‌کند به شکل پسآب رها می‌شود که حتی از پساب کل شهرک صنعتی شماره یک زنجان نیز بیش‌تر است و تصفیه‌خانه شهرک جواب‌گوی آن نیست.»

موسوی حتی آلودگی پسآب خروجی این کارخانه را هم تأیید کرد و گفت که «منبع پذیرنده پسآب این کارخانه، آب سطحی در نظر گرفته شده که لازمه آن تصفیه پسآب از آلاینده‌های خطرناک است چون در زمین‌های پایین‌دست کارخانه از پسآب برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود، اما با وجود این‌که مسئولان کارخانه ادعا دارند یک‌سوم از هزینه احداث این مجموعه صرف ایجاد تصفیه‌خانه‌ای پیشرفته در داخل آن شده است، استفاده صحیحی از آن نمی‌شود و راهبری دقیقی ندارد به‌طوری که به دلیل حجم بالای پسآب تولیدی در مواقعی شاهد خروجی غیراستاندارد از راشاکاسپین هستیم که آلودگی زیست‌محیطی دارد.»

وی در روزهای پایانی حضور خود در مقام مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان در گفت‌وگو با صدای زنجان با تأکید بر این‌که اصل کار راشاکاسپین یعنی استفاده از کاغذهای بازیافتی برای تولید کاغذ بسته‌بندی قابل تقدیر است، تصریح کرد: «تا این‌جای کار مشکلی نیست و حتی جای تقدیر هم دارد اما موضوع این‌جاست که راشاکاسپین کجا باید مستقر می‌شد؟»

او با اشاره دوباره به این موضوع که کارخانه بر روی یکی از دشت‌های ممنوعه استان احداث شده و مصرف بسیار بالای آب هم دارد این سؤال را خطاب به متولی بحث تأمین آب مطرح کرد که «مصرف روزانه 4 هزار متر مکعب این کارخانه در یک دشت ممنوعه از کجا تأمین می‌شود؟»

موسوی از آغاز طرح توسعه این کارخانه هم خبر داد و اظهار کرد: «راشاکاسپین وارد فاز توسعه نیز شده است که اداره‌کل محیط‌زیست استان به دلیل عدم رعایت ضوابط استقرار با آن مخالفت کرد اما وزیر سابق صنعت، معدن و تجارت مستقیماً و بدون توجه به مخالفت محیط‌زیست، طرح توسعه را تأیید کرده است. وزیر قبلی بخشنامه‌ای صادر کرده بود که بر طبق آن طرح‌های توسعه نیازی به نظر محیط‌زیست ندارند که بعداً توسط مراجع مربوطه لغو شد اما در مدت کوتاه صدور تا لغو، راشاکاسپین مجوزهای لازم را گرفت و این لغو بیش‌تر نوش‌دارو پس از مرگ سهراب بود.»

مدیرکل سابق حفاظت از محیط‌زیست استان ادامه داد: «موضوعی که به محیط‌زیست مربوط می‌شود این است که خروجی 4 هزار متر مکعب آب مصرفی کارخانه، پسآب است که تنها بخشی از آن را می‌توان در چرخه تولید بازچرخانی کرد چون بنا به گفته مسئولان کارخانه به‌خاطر نوع فرآیند تولید، نیازمند آب پاک هستند. خروجی کارخانه راهی زنجانرود می‌شود و چون حجم پسآب تولیدی بالاست تصفیه‌خانه شهرک جواب‌گوی آن نیست.»

به گفته موسوی به‌خاطر آلودگی‌های زیست‌محیطی ایجاد شده توسط کارخانه، شکایت‌هایی در محاکم قضایی مطرح شده است که منجر به صدور حکم جزای نقدی شده‌اند اما معلوم نیست چه چاره‌ای برای آلودگی که در خاک و آب ماندگار می‌شود، اندیشیده می‌شود.

هم‌چنین در پایین‌دست کارخانه نیز اتفاق‌های دیگری در حال رخ دادن است. به گفته موسوی کشاورزان این مناطق اشتیاق زیادی به استفاده از پسآب کارخانه دارند و انحراف‌هایی را در مسیر رودخانه زنجانرود که پذیرای این پسآب است، ایجاد کرده‌اند. تجمع این پسآب از طرفی سبب آلودگی زیست‌محیطی در منطقه شده و از سویی دیگر بوی نامطبوعی را ایجاد کرده است.

مسئول سابق محیط‌زیست استان در این زمینه تأکید کرد: «متولی رودخانه باید وارد این موضوع شود و اجازه ندهد به رودخانه تعرض کنند. البته نشست‌هایی با مسئولان کارخانه داشته‌ایم و قول‌هایی داده‌اند تا مسائل را حل کنند. متولی تخصیص آب به این کارخانه شرکت آب منطقه‌ای استان است. از این شرکت درخواست آب می‌شود و آن‌ها هم می‌گویند داریم اما این که از کجا تأمین می‌شود، معلوم نیست.»

وی هشدار داد: «اگر برداشت از منابع آب زیرزمینی دشت زنجان به شکل کنونی ادامه یابد حتماً شاهد ایجاد فروچاله در شهرک صنعتی شماره یک زنجان خواهیم بود. 4 هزار متر مکعب آب در روز بسیار زیاد است و دستگاه متولی آن باید بگوید این آب از کجا تأمین می‌شود.»

موسوی در پاسخ به این سؤال که آیا سودی که راشاکاسپین نصیب استان می‌کند با آبی که در آن مصرف می‌شود یا مشکلات زیست‌محیطی آن برابری می‌کند نیز تصریح کرد: «چون در کشور ما آب تقریباً رایگان است، در محاسبات اقتصادی به آن توجه نمی‌شود. این آب از منابع استان است و زمانی آن را وارد محاسبات می‌کنیم که کار از کار می‌گذرد. در کشور ما هزینه استفاده از فاضلاب تصفیه شدن بسیار بالاتر از هزینه استفاده از آب پاک است و تولیدکننده از آب پاک ارزان استفاده می‌کند.»

سه چاه غیرمجاز

گرچه مدیرکل سابق سازمان حفاظت از محیط‌زیست استان تمایلی نداشت حرفی از چگونگی تأمین آب مصرفی کارخانه راشاکاسپین بزند اما رئیس هیئت مدیره شهرک صنعتی شماره یک زنجان که راشاکاسپین را میزبانی می‌کند به حقایق دیگری از نحوه فعالیت این کارخانه اشاره دارد. حقایقی که نشان می‌دهد راشاکاسپین با وجود صدور مجوز برای یک حلقه چاه، چهار حلقه حفر کرده و از طرفی در مقطعی نسبت به انتقال غیرمجاز آب از لوله اصلی آب شهرک صنعتی نیز اقدام کرده است.

سیدحسن نظیری به صدای زنجان گفت: شهرک صنعتی شماره یک زنجان برای صنایع کوچک طراحی شده است اما راشاکاسپین یک مجموعه بزرگ محسوب می‌شود و نباید در این شهرک احداث می‌شد. این مجموعه 15 هکتار زمین دریافت کرده است و با این مختصات صنعت بزرگ محسوب می‌شود.

نظیری ادامه داد: این کارخانه برای فعالیت نیاز به مقدار زیادی آب دارد و باید در محلی دورتر از محدوده شهر جانمایی می‌شد. وجود این مجموعه در شهرک صنعتی شماره یک زنجان بوی نامطبوع، پسماند و پسآب آلوده و مصرف بسیار زیاد آب را در پی دارد.

وی با اشاره به این نکته که ضایعات کاغذ از سراسر کشور به این کارخانه سرازیر می‌شود و برای تبدیل این ضایعات به کاغذ بسته‌بندی به آب زیادی نیاز دارد، تأکید کرد: علاوه بر مصرف زیاد آب، پسآب تولیدی نیز سیستم بازچرخانی ندارد تا دوباره مورد استفاده قرار گیرد و در طبیعت رها می‌شود.

این مسئول شهرک صنعتی شماره یک زنجان با اشاره به مسئولانی که مجوز برداشت آب به این کارخانه داده‌اند، تصریح کرد: مسئولان قبلی شهرک صنعتی مجوز غیرقانونی برداشت آب به این مجموعه داده‌اند. وضعیت به‌گونه‌ای است که سال گذشته گاهی از ساعت 7 صبح تا 11 شب آب برای سایر نقاط شهرک نداشتیم. به راشاکاسپین مجوز حفر یک حلقه چاه داده شده بود اما چهار حلقه چاه ایجاد کرده است و آب خود را تنها از این چاه‌ها تأمین می‌کند.

این شرکت حتی از شبکه آب شهرک صنعتی هم به صورت غیرمجاز برداشت آب داشت که جلوی آن را گرفتم و در توجیه ان گفتند که مجوز آن را با توجه به نیاز بالای آب به کارخانه داده‌اند.

نظیری در مورد وضعیت چاه‌های آب شهرک صنعتی نیز اظهار کرد: شهرک صنعتی شش حلقه چاه دارد که یکی از آن‌ها کارایی نداشت و مسدود شد و بقیه بین 85 تا 100 متر عمق دارند اما  عمق چاه‌های راشاکاسپین حتی 160 متر هم گزارش شده‌اند.

رئیس هیئت مدیره شهرک صنعتی شماره یک زنجان با ذکر این نکته که راشاکاسپین قرار بود در استان دیگری فعالیت کند، عنوان کرد: به این کارخانه در استان‌های البرز، قزوین و مرکزی به‌خاطر موضوع آب و پسآب آن اجازه فعالیت ندادند اما در زنجان مجوز گرفت. این کارخانه درست است که اشتغال ایجاد کرده اما قرار نیست در حق شهر خیانت کند. کجای دنیا و در کدام قانون گفته‌اند که یک کارخانه با این شرایط می‌تواند فعالیت کند؟

وی افزود: به هر حال این کارخانه احداث شده و نمی‌توان آن را تعطیل کرد اما باید برخی موارد را رعایت کند و هزینه این شروط هم ربطی به شهر و مردم آن ندارد. اگر صاحب این کارخانه با مطالعه و مشاوره به زنجان آمده چرا مشاورش به او نگفته که در زنجان آبی نیست که استفاده کند؟ مشکلات به وجود آمده متعلق به کارخانه است و باید هزینه‌ها ان را هم پرداخت کند.

نظیری با تأیید آغاز عملیات ایجاد فاز دوم راشاکاسپین ادامه داد: این کار شروع شده اما من به عنوان یکی از مسئولان شهرک از آن خبر نداشتم. در واقع این کارخانه با برخی دست‌های بالاتر ارتباط دارد و به نظرم زور مدیرانی در سطح من به ان نرسد. مسئله آب، بوی نامطبوع، تردد ماشین‌های سنگین درمناطق مسکونی و پسآب کارخانه بحث‌هایی هستند که مسئولان این مجموعه باید آن را حل کنند.

لب‌های بسته

رئیس هیئت مدیره شهرک صنعتی شماره یک زنجان به 2 مسئله مهم در اظهارات خود اشاره کرد. نخست این‌که با وجود صدور مجوز حفر یک حلقه چاه، چهار حلقه چاه برای راشاکاسپین حفر شده است و دوم این‌که دست‌های بالاتر مانع از رسیدگی به مسائل این مجموعه می‌شوند.

پیگیری‌های صدای زنجان برای تماس با فرامرز نیک‌سرشت، معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منابع استاندار زنجان برای مشخص شدن هویت دست‌هایی که مانع پیگیری مسائل این کارخانه می‌شوند به جایی نرسید و معلوم نشد صاحب آن دست‌های آلوده چه کسانی هستند.

از طرفی گرچه مدیرکل سابق حفاظت از محیط زیست استان بر آلایندگی پسآب راشاکاسپین مهر تأیید زد اما پاسخ درباره محل تأمین 4 هزار مترمکعب آب راشا کاسپین در دشت ممنوعه زنجان را به متولی آن سپرد یعنی شرکت آب منطقه‌ای زنجان.

پیگیری‌های دو هفته‌ای صدای زنجان از روابط‌عمومی این شرکت منجر به قرار مصاحبه تلفنی با مدیر دفتر محیط‌زیست شرکت آب‌ منطقه‌ای زنجان شد اما با این وجود نه مدیر دفتر محیط‌زیست این شرکت و نه دیگر مدیران آن پاسخی برای سؤال‌های ریز و درشت درباره نحوه تأمین آب کارخانه راشاکاسپین و دلیل اعطای مجوز به این کارخانه در دشت ممنوعه زنجان ارائه نکردند.  پاسخ‌هایی که شاید مشخص می‌کردند چرا مجوز استقرار کارخانه راشاکاسپین بر روی یکی از دشت‌های ممنوعه استان صادر شده است؟ چرا مجوز حفر چاه‌های جدید در یکی از دشت‌های ممنوعه استان داده شده است؟ چرا با وجود این‌که بحرانی شدن شرایط آبی استان قابل پیش‌بینی بود، مجوز برداشت روزانه 4 هزار مترمکعب آب از سفره‌های آب زیرزمینی دشت ممنوعه زنجان به یک شرکت کاغذسازی داده می‌شود؟ هزینه‌ای که این کارخانه بابت آب مصرفی خود پرداخت می‌کند تا چه حد پایین رفتن سطح سفره‌های آب زیرزمینی منطقه را جبران می‌کند؟ چرا آب منطقه‌ای با وجود محرز شدن مصرف بالای آب این کارخانه در یک دشت ممنوعه تغییری در نحوه تأمین و مصرف آب راشاکاسپین نمی‌دهد؟

از سویی دیگر مسئولان کارخانه راشاکاسپین نیز تمایلی به اظهار نظر درباره شرایط مطرح شده پیرامون این کارخانه نداشتند.

 خاک می‌میرد

مسئله دیگری که پیرامون فعالیت کارخانه کاغذسازی راشاکاسپین در زنجان مطرح می‌شود، موضوع پسآب تولیدی آن است که راهی زنجانرود می‌شود و در زمین‌های اطراف کارخانه نیز از ان استفاده می‌کنند.

در این زمینه رضا رمضانی از فعالان محیط‌زیست استان تأکید کرد: راشا کاسپین واحد صنعتی آب‌بری است که مسئولان تعدادی از استان‌های دیگر به خاطر همین ویژگی‌اش از استقرار آن استقبال نکردند. اما مسئولان استان زنجان آن را بر روی دشت ممنوعه آبی زنجان مستقر کردند. دشتی که بیلان آب زیرزمینی آن منفی است و محدود بودن منابع آب سطحی و زیرزمینی آن مدام بازگو می‌شود. با این وجود معلوم نیست کدام تدبیر و منطق توانسته است از میان صنایع، یکی از آب برترین آن ها را برای زنجان کم آب انتخاب کند.

رمضانی ادامه داد: اما مشکل این صنعت تنها مصرف زیاد آب نیست. این صنعت پس از آن که روزانه آبی معادل نیاز آب شرب و بهداشت بیش از ۲۰ هزار نفر را مصرف کرده و بحران آب منطقه را تشدید می‌کند، پسآبی آلوده و کنترل نشده را راهی زنجانرود می‌کند و به این ترتیب منابع آبی سطحی را نیز آلوده می‌کند. آبی که در پایین دست به مصرف کشاورزی می‌رسد و به این ترتیب نه تنها محصولات زراعی آن‌ها به یکی از مقصدهای انباشته شدن آلودگی‌ها تبدیل می‌شود بلکه خاک اراضی زراعی هم دچار  مشکلات جدیدی می‌شود.

وی تصریح کرد: یکی از این مشکلات آن است که وقتی پساب حاوی سلولز کارخانه راشاکاسپین برای آبیاری اراضی مورد استفاده قرار گیرد، سلولز در بافت خاک وارد شده و قابلیت‌های مکانیکی خاک را برای کشاورزی به شدت کاهش می‌دهد و به این ترتیب اشتغال‌زایی صنعتی نسنجیده، مشاغل کشاورزی موجود را تهدید می‌کند.

عقل می‌گوید چنین صنعتی در چنان منطقه‌ای و در شرایط فعلی نباید احداث می‌شد و حالا که کار از کار گذشته باید حداقل‌هایی را رعایت کند که نمی‌کند. وقتی راشاکاسپین برای تولید به منابع آب زیرزمینی رو به زوال زنجان چنگ می‌اندازد و طبیعت باید فشار توسعه استان را بر روی دوش‌های خود به سختی احساس کند آیا می‌توان از توسعه همان تعریفی را داشت که توسعه‌یافته‌ها دارند؟ 

#راشاکاسپین، آلودگی راشاکاسپین، محیط‌زیست زنجان