زهره میرعیسی‌خانی - آزادی رسانه و مطبوعات همانند یک ضمانت‌نامه از جانب دولت‌ها به رسانه‌های عمومی، در مقابل مواجهه با روندهای محدود کننده ابراز نظر در جوامع، است که حقوق قانونی رسانه‌ها و همچنین مراجع رفع اختلاف بین رسانه‌ها و شاکیان را مشخص می‌کند. این حقوق در بسیاری از کشورها به صورت قانونی و در چهارچوب قوانین اساسی آن کشور تعبیه شده‌است تا از آزادی مطبوعات حمایت کند.

از همین رو و به بهانه روز جهانی آزادی مطبوعات، روزنامه صدای زنجان بر آن شد تا در خصوص این موضوع به مصاحبه با چند تن از کارشناسان و فعالان این حوزه بپردازد.

 در این خصوص جمال رحمتی، کاریکاتوریست زنجانی با اشاره به اینکه قانون مطبوعاتی که به شکل عینی مورد استناد است، یک قانون نانوشته است، گفت: به طور معمول بین قانون مکتوب و آن چه در عمل اجرا می‌شود، فاصله وجود دارد به این معنا که ممکن است تمام مفاد قانون عین به عین اجرا نشود.

وی ادامه داد: واقعیت دیگری که در این زمینه وجود دارد این است که بخشی از این اتفاقات و اعمال نظرات در این حیطه سلیقه‌ای است و از آنجا که سلایق افراد متفاوت است، میزان آزادی مطبوعات در دوره‌های مختلف، متفاوت می‌شود.

این روزنامه‌نگار پیشکسوت با اشاره به اینکه در طول دوره فعالیتش در مطبوعات، به طور معمول، آزادی مطبوعات مطابق با سلیقه افراد اجرا می‌شود‌، گفت: به طور معمول هر کسی بر اساس سلایق خود در این حیطه اعمال نظر می‌کند، به همین دلیل به نظر می‌رسد آنچه که در قانون اساسی در خصوص آزادی بیان وجود دارد ممکن است به درستی اجرا نشود و در مرحله اجرا هم بیشتر متکی به سلایق افراد باشد.

رحمتی با اشاره به اینکه با ورود فضاهای مجازی تعریف بسیاری از خط قرمزها در رسانه‌ها تغییر کرده است، گفت: در گذشته این امکان وجود داشت که بسیاری از موارد را کنترل و نظارت کنند ولی واقعیت دنیای امروز نشان می‌دهد که دیگر این کنترل‌ها و نظارت‌ها چندان جوابگو نیست چرا که به شکل‌های خیلی رادیکال‌تر مخاطب به آن دسترسی دارد و باید این واقعیت را پذیرفت که شرایط تغییر کرده است و تعریف‌ها حتی با ده سال پیش هم کاملا متفاوت است چرا که پیش از این، کنترلی بر روی این اطلاعات بود اما در حال حاضر امکان کنترل و نظارت، حداقل به شکل مرسوم آن وجود ندارد.

وی ادامه داد: اکنون فضای مجازی این امکان را برای روزنامه‌نگار فراهم کرده است که بدون محدودیت‌های موجود در مطبوعات بتواند آزادانه‌تر  در فضای مجازی حرفش را بزند.

رحمتی با اشاره به اینکه نبود محدودیت در فضای مجازی مزیت‌ها و معایبی دارد، افزود: از جمله مزیت‌های این امر این است که هر کسی، هر جایی بخواهد کاری انجام دهد و یا حرفی بزند، ممکن است آن کار یا حرف به شکل صدا یا تصویر در معرض دید و قضاوت مردم قرار گیرد. در واقع در این فضا هر شهروند می‌تواند نقش یک خبرنگار را داشته باشد و از معایب این فضا می‌توان به این موضوع اشاره کرد که پیش از این اگر تریبونی بود، افراد، با طی کردن مراحلی به پشت آن تریبون می‌رسیدند. در واقع یک فرد باید یک روالی در طول زندگی طی می‌کرد و به حدی می‌رسید که در آن جایگاه قرار بگیرد ولی در حال حاضر این تریبون در دست تمام افراد جامعه است چه این مراحل را طی کرده باشند چه طی نکرده باشند یعنی در حال حاضر می‌بینیم که فردی با حداقل سواد و کمترین فهم و درک از دنیای پیرامون به راحتی مطالبی تولید و پخش می‌کند و مخاطب میلیونی هم پیدا می‌کند و این مخاطب میلیونی را نیز تحت تاثیر خود قرار می‌دهد و به نظر من این هم جزو معایب و هم جزو مزایای این فضا هست که تریبون‌ها دست تمام افراد است و در هر دو حالتش می‌تواند خوب باشد یا بد .

رحمتی در پاسخ به اینکه آیا آزادی بیان رسانه‌ها می‌تواند آسیب‌زا هم باشد؟ افزود: طبیعتا یک سری اعمال نظر در زمینه امنیت ملی در تمامی کشورها  وجود دارد ولی حد و حدود این اعمال نظرها متفاوت است‌. بر این اساس و با مقایسه‌، درمی‌یابیم که دایره این موارد در کشور ما گسترده‌تر است و طبیعتاً در این مورد هم در بسیاری موارد ممکن است برخورد سلیقه‌ای باشد.

وی با اشاره به اینکه نباید این میزان اعمال سلیقه شود که برخی از مسائل نظیر گرانی مرغ هم برای یک روزنامه‌نگار تبدیل به خط قرمز شود، گفت: باید یک دید عقلانی نسبت به برخی از مسائل داشت‌، چرا که اگر ما نخواهیم خود را با واقعیت دنیای جدید تطبیق دهیم، واقعیت با تلخی ما را متوجه خود خواهد کرد.

در ادامه جعفر محمدی، کارشناس ارشد ارتباطات با اشاره به اینکه باید حقوق‌دان‌ها در زمینه حقوق مطبوعات در قانون اساسی نظر بدهند، گفت: اما مسئله‌ای که در این زمینه وجود دارد این است که بخشی از این موارد برمی‌گردد به خود نشریات و خط قرمز‌هایی که خود برای خود تعیین می‌کنند چرا که در بسیاری از مواقع رسانه‌های به دلیل مناسباتی که با دستگاه‌ها و جریانات مختلف اعم از سیاسی و غیره دارند، طوری که با یک ارگان دولتی تعامل می‌کنند که دست به خود سانسوری می‌زنند.

وی افزود: این رسانه‌ها به دلیل اینکه از ارگانی رپرتاژ می‌گیرند، طبیعتا نمی‌تواند آن‌طور که باید و شاید آن دستگاه را نقد کنند و اینجا دیگر قانون مانعی ندارد بلکه این مناسبات بین نشریه است که تعیین‌کننده است ضمن اینکه یک جاهایی هم خود نشریات دارند خود سانسوری می‌کنند و به نظر می‌رسد که مشکلی در این زمینه نداشته باشند.

این کارشناس ارشد با اشاره به اینکه در بسیاری از کشورهای جهان با ورود فضای مجازی به حوزه‌های مختلف از جمله حوزه اطلاع‌رسانی و خبری مشکل فوران اطلاعات پیش آمده است به طوری که تحولات در حوزه مجازی بسیار سریع‌تر از حوزه جهان واقعی است یعنی اگر مسئولین بخواهند در برهه‌ای قانونی در خصوص فضای مجازی تصویب و ابلاغ کنند، نمی‌توانند چرا که فضای مجازی خاصیت بازتولیدشوندگی بسیار سریعی دارد و تا شما بخواهید قانونی را تصویب کنید دیگر آن امر موضوعوعیت خود را از دست می‌دهد، علت هم همان تغییرات سریع فضای مجازی است و ما نمی‌توانیم با وجود این تغییرات سریع به امر قانون‌گذاری بپردازیم چرا که تا تصویب شدن قانون، آن امر موضوعیت خود را از دست می‌دهد.

وی افزود: نکته اصلی اینجا است که ما پویایی فضای مجازی را معمولا نمی‌بینیم و به عنوان یک امر ایستا با آن برخورد می‌کنیم و مشکلی که در حال حاضر در این فضا احساس می‌شود مربوط به همین مسئله است و طبیعتا با قوانینی که برای فضای مجازی نگاشته‌ایم نمی‌توان این فضا را مدیریت کرد و باید درک کنیم که فضای مجازی یک فضای به شدت متحرک و پیچیده و سیال است.

محمدی با اشاره به اینکه من معتقد به اعمال سلیقه شخصی در زمینه قانون مطبوعات نیستم، گفت: در این خصوص باید اطلاعات و داده‌هایی را داشته باشم تا بتوانم در این زمینه اظهار نظر می‌کنیم و معتقدم که وقتی ما نظری را مطرح می‌کنیم حتما باید این ادعا یک بنیان نظری و مصداقی داشته باشد و برای اثبات این ادعا باید مدتی مطالعه کنیم و منابع را بررسی کنم تا بتوان در این زمینه اظهارنظر نماییم که آیا سلیقه شخصی در این قوانین اعمال می‌شود یا خیر چرا که ممکن است همان چیز، یک اعمال سلیقه قانونی باشد.

وی در پاسخ به سوال به اینکه «آیا آزادی بیان در مطبوعات‌ می‌تواند آسیب‌زا هم باشد؟» گفت: در هیچ جای دنیا ما آزادی به شکل مطلق نداریم و در هیچ کشوری نمی‌توان این مسئله را یافت که افراد در بیان نکته‌ای، آزادی بی‌قید و شرط داشته باشند و تنها می‌توان اذعان کرد که استانداردها در این زمینه با هم متفاوت هستند و آیتم‌هایی که در این زمینه در نظر گرفته می‌شوند، متفاوت هستند برای مثال بحث هولوکاست در رسانه‌های غربی محدودیت‌هایی دارند و رسانه‌های غربی  نمی‌توانند در موردش صحبت کنند و ابعادش را مورد بررسی قرار بدهند منتهی نحوه‌ مواجهه با این مسئله متفاوت است و ابزارهای کنترل مسئله در این زمینه در کشورهای مختلف فرق دارد، یک زمان این ابزارها سخت‌افزاری است و در زمان دیگر به صورت نرم با آن برخورد می‌شود و در هر جامعه‌ای که نگاهی بیندازیم ما هیچ آزادی بی‌قید و شرطی نداریم و همه این موارد به نظر من افسانه است، افسانه‌ای که به ما گفته‌اند و ما باور کرده‌ایم منتهی برخوردها و خطوط قرمز می‌تواند در این زمینه متفاوت باشد.

محمدی ادامه داد: آزادی مطبوعات الزاماتی دارد، وقتی شما حرفی را می‌زنید باید تمام جنبه‌های آن صحبت را در نظر بگیرید و مشکل زمانی ایجاد می‌شود که هر راست نشاید گفت و باید عواقبی که این صحبت در خبر یا مطلب می‌تواند در جامعه ایجاد کند را مورد بررسی قرار دهیم و اثرات منفی که یک حرف می‌تواند در جامعه ایجاد کند را در نظر داشته باشیم چرا که این نکته حلقه مفقوده روزنامه‌نگاری ما است و نباید پنداشت که روزنامه‌نگاری این است که ما باید هر چیزی را در جامعه عنوان کنیم.