پایگاه خبری صدای زنجان نیوز/ لیلا محمدی: فرش در گذشته یکی از کالاهای استراتژیک صادراتی بود؛ اما در سال‌های اخیر این مزیت به علت تحریم‌های داخلی و خارجی از کشور و به تبع آن استان زنجان، سلب شده به طوری که طی 10 سال گذشته تعداد بافندگان فرش دستبافت استان زنجان از 64 هزار نفر به 35 هزار نفر رسیده است.

استان زنجان در زمینه فرش و قالی بافی از قطب‌های فعال فرشبافی و قالیبافی در ایران به شمار می‌رود. از ابتدا دو نوع فرش و قالی در استان وجود داشته و دارد که فرش پشمی با طرح‌های ماهی و لچک ترنج که با نام و شهرت بیجار عرضه می‌شود و دیگری فرش ابریشمی با الگوهای فرش‌های قم و کاشان مطابقت دارد.

شاه بلاغی و افشار دیگر انواع فرش و قالی هستند که در استان زنجان بافته می‌شوند. فرش شاه بلاغی به دلیل ارزان بودن و با وجود کیفیت پایین‌تر از بیجار و افشار، طرفداران زیادی دارد. و بافندگان هم با توجه به کشش بازار و مشتری‌پسندی به آن‌ها روی آورده‌اند چرا که از طرفی صادرات فرش که به صورت مدت‌دار در استان زنجان حالت ایده‌آلی نداشته و از طرفی دیگر نقشه طرح این فرش‌ و قالی‌‌ها انتزاعی است و دارای مشتریان نسبتا بالایی است.

فرش و قالی صادراتی استان زنجان شامل شاه‌بلاغی، گل‌فرنگ، شکارگاه و شطرنجی بوده است.

تحریم خارجی

زهره یکی از بافندگان فرش به صدای زنجان می‌گوید که اکنون هویت فرش ایرانی زیر سوال رفته است. چرا که خریدار داخلی توان خرید ندارد و خریداران خارجی هم به دلیل اینکه طرح و نقشه فرش ایرانی به‌روز نیست، رغبت چندانی برای خرید فرش اصیل ایران ندارد و ترجیحشان فرش‌های پاکستانی، هندی، ترکیه‌ای و آذربایجانی است.

البته ناصر باباخانی، مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان به صدای زنجان می‌گوید: پاکستانی و هندی‌ها نیز اگر در بازار برو بیایی دارند و فرششان خریدار دارد، به آن دلیل است که با نام «فرش ایران» تولیداتشان را قالب خارجی‌ها می‌کنند!

باباخانی می‌گوید: از  جمله آسیب‌هایی که تحریم‌ها به فرش وارد کرده، رشد صنعت فرش در کشورهای رقیب مثل هند و پاکستان بوده است. این کشورها با کپی کردن فرش و نقوش قالی ایرانی از نبود ایران در بازارهای هدف بهره برده و فرش‌های کپی خود را روانه بازارهای هدف می‌کنند.

فاطمه، یکی دیگر از بافندگان فرش دستبافت به صدای زنجان می‌گوید: اولویت اقتصادی کشور و به تبع آن استان زنجان، نباید برخی صنایع سنگین و آب‌بر باشد و برای رفع مشکلات صادرات حوزه فرش و صنایع دستی باید توجه ویژه‌ای شود.

او با اشاره به وضعیت بازار فرش بعد از تحریم‌ها ابراز امیدواری می‌کند تا مسئولان در عرصه سیاست خارجی، تدابیری را برای رفع مسائل پیش روی این صنعت بیاندیشند.

مسئولان باید بگویند که چرا فرش ایران هیچ چشم‌اندازی ندارد؟

ناصر باباخانی، مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان هم در گفت‌وگو با صدای زنجان معتقد است: بزرگ‌ترین مشکل صنف فرش نبود بازار در خارج از کشور و تضعیف صادرات فرش دستباف است. به دلیل وجود تحریم‌‌‌ها و سیاست خارجی کشور، صادرات فرش به آمریکا و بازارهای اروپایی دچار مشکل شده و بازار این کشورها را از دست داده‌‌‌ایم. اگر تحریم‌‌‌ها برداشته شود ما نیاز به بازارهای هدف داریم و باید با تبلیغات و بازارسازی مناسب بازارهای جدید برای عرضه قالی دستبافت ایرانی به وجود آوریم.

مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان می‌گوید: کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بهترین بازار برای فرش ایران هستند، اما باید بپذیریم که در تبلیغات موفق نبوده‌ایم. درست است که صادرات چمدانی و خروج فرش به صورت قاچاق را هم داریم اما وضعیت آمارهای صادرات فرش جالب نیست. «فرش دستبافت» باید به خوبی مدیریت شود، کشورهای اعمال‌کننده تحریم در واقع صادرات را تحریم نکرده‌اند، آن‌ها با علم به این که بیش از 50 درصد درآمد خانوارهای دهک‌های پائین جامعه به فروش فرش وابسته است، دست به تحریم فرش زده‌اند تا این خانواده‌ها و در نهایت کشور را دچار مشکل کرده و سبب نارضایتی شوند اما متاسفانه برنامه‌ریزان کشور که باید هوشمندانه عمل می‌کردند تا به امروز نتوانسته‌اند این بازار را تحت کنترل درآوردند. مسئولان باید بگویند که چرا فرش ایران هیچ چشم‌اندازی ندارد؟

بررسی وضعیت صادرات فرش دستباف زنجان در این سال‌ها روند نزولی را نشان می‌دهد. هر چند آمار دقیقی از وضعیت بازار فرش زنجان در دست نیست اما طبق اعلام رسانه‌ها و براساس آمار گمرک ارزش صادرات فرش دستباف ایران از ۴۲۷.۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۵۰.۷میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسیده است.

«متوسط رشد سالانه ارزش صادرات فرش دستباف ایران به نقاط مختلف جهان طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱ برابر با منفی ۱۹‌درصد بوده است. سهم صادرات فرش دستباف ایران از کل صادرات غیرنفتی، از ۱.۳‌درصد در سال ۱۳۹۱ به ۰.۰۹‌درصد در سال۱۴۰۱رسیده است. در بازه زمانی مورد بررسی کمترین رقم صادرات محصول مزبور مربوط به سال ۱۴۰۱ بوده و بیشترین رقم صادرات به سال ۱۳۹۶ اختصاص دارد. آمار حاکی از نابسامانی و تضعیف فرش دستباف ایران در بازار جهانی است.»

طبق اظهارات باباخانی، مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان، در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ سالانه نزدیک به ۲ میلیارد دلار صادرات قالی دستباف به کشورهای مختلف دنیا داشتیم، ولی اکنون با وجود تحریم‌ها، صادرات قالی بسیار کاهش داشته و در سال ۱۴۰۱ کل صادرات قالی دستباف به ۵۰ میلیون دلار رسیده است.

تعامل با جهان

مدیر فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان زنجان با اشاره به ورود بخش خصوصی برای راه‌اندازی پایانه صادراتی فرش در زنجان عنوان می‌کند: این پایانه فعال است اما با توجه به وضعیت بازار، عملکرد ضعیفی داشته‌اند.

البته ناصر باباخانی، مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان که این ضعف را متوجه بخش خصوصی نمی‌داند، معتقد است: دولت باید برای تعامل با کشورها، برنامه‌ریزی کند تا بخش خصوصی و دست‌اندرکاران پایانه صادراتی فرش دستبافت زنجان، بتوانند در فضای بین‌المللی برنامه‌های خود را عملیاتی کنند.

باباخانی «امنیت» در اقتصاد را بسیار مهم دانسته و می‌گوید: در بستر امنیت، بسیاری از تعاملات تجاری با جهان خارج اتفاق می‌افتد که امیدوارم مسئولان ارشد کشور به این مهم توجه داشته باشند.

تحریم داخلی

مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان همچنین «رفع تعهد ارزی» را یکی از آسیب‌های جدی صنعت فرش دستباف ایران دانسته و  می‌گوید: تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا که از سال ۸۷ اجرا شد و تنها بخشی از بازارهای صادراتی ایران را دچار اختلال کرد، اما بعد از اینکه بانک مرکزی، صادرکنندگان فرش دستباف را ملزم به رفع تعهد ارزی کرد، صادرات این کالا زمین خورد، چراکه فرش برخلاف سایر محصولات با سرعت فروش نمی‌رود و به همین جهت نیز ارز صادراتی این محصول با سرعت مدنظر دولت نمی‌تواند به کشور برگردد.

باباخانی معتقد است: سیاست رفع تعهد ارزی ضربه مهلکی به صادرات فرش دستباف زد چرا که معتقدیم فرش با کالاهای دیگر فرق می‌کند و باید مشخصه آن را در بازگشت ارز مورد توجه قرار داد. تفاوتی که فرش و صنایع دستی با سایر حوزه‌ها دارد این است که ما فرش را صادر می‌کنیم یا خودمان در خارج از کشور دفتر داریم و باید بازاریابی کنیم و فرش بفروشیم یا به صورت امانت می‌دهیم به تاجرانی که در خارج از کشور در فروش فرش یا صنایع دستی فعالیت دارند؛ بنابراین امکان دارد چند سال بماند تا یک فرش یا صنایع دستی را به فروش برسانیم؛ به همین دلیل می‌گوییم باید جدای از سایر صنایع باشد. ضمن این‌که برای فرش هیچ دلاری از دولت نگرفتیم که بگوییم دلارش را صادر کردیم و بایستی به سامانه نیما برگردانیم و دلاری از سامانه نگرفتیم که بخواهیم برای فروشش دلار را برگردانیم؛ به همین دلیل این یکی از بزرگ‌ترین معضلاتی است که در صادرات داریم. بحث دیگر برگشت فرش است. فرش را به نمایشگاه‌های مختلف می‌بریم و وقتی نمی‌خواهند برمی‌گردانیم. بسیاری از کارخانه‌جات برخی از کالاها را در یک نمایشگاه شرکت می‌دهند به صورت تبلیغ چند نمونه می‌برند و دیگر احتیاجی به برگشتش نیست؛ اما ما باید خود فرش را ببریم و مثلاً برای یک نمایشگاه 200 تخته فرش ببریم و هرکدام را که نفروختیم برگردانیم.

برنامه حمایتی دولت برای تامین مواد اولیه فرش چیست؟

فعالان صنف فرش می‌گویند: 70 درصد از مواد اولیه موردنیاز تولید فرش وارداتی است؛ اما برای این واردات، هیچ یارانه‌ای به ما نمی‌دهند؛ بنابراین برای واردات مواد اولیه با موانع زیادی روبه‌رو هستیم. چرا در این حوزه دولت برنامه حمایتی ندارد؟

ناصر باباخانی، مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان نیز با بیان اینکه 60 الی 70 درصد مواداولیه تولیدی‌های کشور وارداتی است از کاهش تعداد بافندگان فرش در کشور خبر داده و می‌گوید: متاسفانه تعداد فعالان این صنف در حال ریزش است و اگر مواد اولیه باکیفیت و مرغوب به آنان نرسد دچار مشکل می‌شوند. دولت گاهی اقدام به وارد کردن مواد اولیه فرش می‌کند؛ اما اصلا اجناس، مرغوب نیستند که لازمه رفع این مشکل، بکارگیری افراد متخصص است.

باباخانی با بیان اینکه متاسفانه تمامی هزینه‌ها برای خرید مواد اولیه فرش «به دلار» است و موقع فروش «به ریال» ادامه می‌دهد: یک مترمربع فرش دستبافت زنجان به طور متوسط متفاوت است مثلا هر متر فرش دستبافت طرح گل و ماهی زنجان، 8 تا 12 میلیون تومان است. فرش ابریشم و تابلو فرش نیز هر مترمربع بسته به کیفیت، 40 میلیون تا 100 میلیون تومان و بالاتر از آن است که البته به علت شرایط اقتصادی اغلب خانواده‌های متوسط و کارگر و کارمند، این تولیدات را از پشت ویترین‌ها نگاه می‌کنند و لازم است دولت با تسهیلات بلندمدت هم از این صنعت حمایت کند هم تولیدکننده و هم مصرف‌کنند!

تورم و کاهش قدرت خرید مردم

ناصر باباخانی، مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان با اشاره به وضعیت کسب و کار این صنف به صدای زنجان می‌گوید: امسال کسب و کار مانند سال قبل در رکود به سر می‌برد. به خاطر تورم موجود در جامعه، قدرت خرید مردم کاهش یافته و اولویت آنها تامین مایحتاج ضروری زندگی است و خرید قالی دستباف در اولویت آخر لیست خرید خانوارهاست.

محسن جعفری، مدیر فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان زنجان هم با تائید این اظهارات در گفت‌وگو با صدای زنجان با اشاره به وضعیت نامطلوب اقتصادی خانواده‌ها می‌گوید: بازار فرش، چندان تعریفی ندارد. فرش، کالای لوکس محسوب می‌شود، این کالا نیز زمانی از سوی خانوارها خریدرای می‌شود که کالاهای موردنیاز از جمله مواد غذایی، خودرو و خانه داشته باشند بعد به سراغ فرش بروند.

جعفری آماری از میزان صادرات فرش استان زنجان به کشورهای مقصد را ارائه نمی‌کند و معتقد است: بخشی از فرش‌های تولیدی به صورت قاچاق و مبادی غیررسمی از کشور خارج می‌شوند و آمارهای واقعی از میزان صادرات نمی‌شود، ارائه کنیم.

کاهش 50 درصدی تعداد بافندگان فرش دستبافت استان زنجان

بنا بر آخرین بررسی‌های صورت گرفته توسط اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان که مربوط حدود 10 سال گذشته است، 64 هزار بافنده در استان زنجان به ثبت رسیده بود که این آمارها با کاهش 50 درصدی در حال حاضر به 35 هزار نفر رسیده است.

بر اساس آمارهای مرکز ملی فرش ایران؛ 85 درصد بافندگان فرش کشور (از جمله استان زنجان)؛ روستائیان، عشایران و حاشیه‌نشینان هستند و حدود 15درصد باقیمانده نیز در نقاط شهری نسبت به تولید این محصول اقدام می‌کنند که عموما در مناطق کم درآمد شهرها ساکن‌اند.

البته در سطح استان زنجان 200 کارگاه قالی‌بافی فعالیت می‌کرد که طی این سال‌ها با توجه به مشکلات ذکر شده در گزارش به 170 مورد تقلیل یافته‌اند. اغلب بافندگان این فرش نیز مربوط به بافندگان تک نفره هر خانواده هستند که ترجیح داده‌اند با فعالیت گروهی، در اسرع وقت فش را تولید کنند.

چرا ترمز اعطای تسهیلات در حوزه فرش را کشیدند؟

ناصر باباخانی، مدیرعامل اتحادیه فرش دستبافت روستایی استان زنجان می‌گوید: از این شرایط، هم خریدار و هم فروشنده گله دارد، یک زمانی هر دو طرف می‌گفتند قراردادی امضا کنیم که برد-برد باشد الان هر کاری هم می‌کنیم باخت- باخت می‌شود. تورم و گرانی و کمبود مواد اولیه در بازار فرش وجود دارد. کلیات این است که بازار فرش بسیار سنگین است، یعنی خریدار نیست و دلیل آن به تحریم‌ها برمی‌گردد البته منظورم فقط تحریم خارجی نیست زیرا تاثیر آنچنانی نداشت، تحریم داخلی بود که در این شرایط نقش بسزایی داشته و دارد. ترمز کشیدن تسهیلات، بالا رفتن تورم، پائین بودن دستمزد کارگران و برخی بخشنامه‌ها دست در دست هم دادند و وضعیت فعلی را ایجاد کردند. ما در این شرایط انتظار داریم تا حداقل دولت با اعطای تسهیلات به بافندگان و تولیدکنندگان که از اقشار ضعیف و کم‌درآمد جامعه به حساب آمده و زندگی‌شان وابسته این شغل است و از سر نیاز، با همه سختی‌ها همچنان در این شغل فعالیت می‌کند.

محسن جعفری، مدیر فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان زنجان می‌گوید: اگر وضعیت اقتصادی به همین روال ادامه داشته باشد، به تدریج بافندگان و تولیدکنندگان اصلیِ بیشتری از گردونه خارج می‌شوند.

جعفری با بیان اینکه حدود 25 واحد تولیدی متقاضی، تسهیلات موردنیاز اعطا شده و تعدادی نیز در سال آینده این تسهیلات حمایتی را دریافت خواهند کرد به محدودیت منابع مالی دولت برای برآورده کردن تمامی انتظارات فعالان این حوزه نیز اذعان می‌کند.