پایگاه خبری صدای زنجان نیوز/ سمیه محرمی: در روزگارانی نه چندان دور، ایام مختلف سال فرصتی برای مردم بود تا با برگزاری جشن‌های مختلف فرصت را غنیمت شمرده و زمان بیشتری را با یکدیگر سپری کنند. یکی از ایامی که همواره بستر آداب و رسوم و مراسمات در شهرها و روستاهای مختلف بوده است، تغییر فصول به ویژه ایام فرا رسیدن سال نو و بهار بوده است.

برخلاف اکنون که مردم تنها چهارشنبه پایان سال را جشن می‌گیرند در گذشته رسم بر این بود که تمامی چهارشنبه‌های اسفندماه جشن گرفته شود و هر کدام از این چهارشنبه‌ها نیز اسم خاصی داشتند. به این ترتیب که چهارشنبه اول اسفند «یئکه چهارشنبه»، چهارشنبه دوم اسفند «قودوق چهارشنبه»، چهارشنبه سوم «کوله چهارشنبه» و چهارشنبه چهارم «آخیر چهارشنبه» نامیده‌می‌شد و برای هر یک از آنها آداب خاصی وجود داشت.

با توجه به قالب بودن شغل کشاورزی در روستاها، فرارسیدن بهار به معنی آغاز فصل کار و تلاش بوده و برای همین با برگزاری آیین‌های مختلف، مردم سعی در آوردن برکت به زندگی خود داشتند برای نمونه در چهارشنبه اول اسفند، مردم بالای پشت‌بام می‌رفتند و جلوی ناودان‌ها، عدس، گندم یا نخود که آن را نمادی از برکت می‌دانستند، می‌ریختند.

افراد خانواده با پایین‌آمدن از پشت‌بام، دور سفره‌ای که میوه هفت‌مغز در آن چیده شده‌بود، جمع می‌شدند و به شادمانی می‌پرداختند و از این سفره برکت می‌گرفتند. مردم همواره سعی می‌کردند تا چهارشنبه را با خوبی و خوشی سپری کنند و پس از آن خود را برای فرارسیدن نوروز آماده می‌کردند.

البته در آن روزگار آجیل با تعریف کنونی وجود نداشت و بیشتر شامل کشمش، نخودچی، گندم بوداده بود که توسط بانوان خوش ذوق خانه تهیه و آماده شده بود.

«شال سالاما» در زنجان

«شال آتما» یا «شال سالاما» از رسم‌های شب چهارشنبه در زنجان بود، این مراسم باید قبل از برچیده‌شدن سفره چهارشنبه اتفاق می‌افتاد. اگرچه رسم شال‌اندازی امروزه از زندگی شهری رخت بربسته ولی هنوز در بیشتر مناطق روستایی زنجان معمول است. در این رسم جوانان بر بام خویشان و همسایگان می‌رفتند و دستمالی را از پنجره و در روستاها از روزن بام‌ها «پاجا» به درون آویزان می‌کردند و صاحب‌خانه دستمال را از خوراکی و میوه و سایر هدایا پر می‌کرد و می‌گفت: «چک! الله مطلبین ورسین»؛ یعنی: «بکش! خداوند مرادت را بدهد». 

آتیل، متیل چهارشنبه

در شب چهارشنبه‌سوری گروهی از جوانان در کوچه‌ها یا پشت‌بام منازل خود مخصوصا در روستاها آتش روشن می‌کردند و سپس با پریدن از روی آن این شعر را می‌خوانند: «آتیل، متیل چهارشنبه/ آینه تکین بختیم آچیل چهارشنبه»، «باش آغریم، دیش آغریم بوردا قالسین چهارشنبه».

از انداختن چوب کبریت در گهواره برای فرزندآوری تا بخت‌گشایی

از دیگر رسم‌های قدیمی زنجانی‌ها انداختن چوب کبریت در گهواره بود. این رسم را بانوانی که دوست داشتند مادر بشوند، انجام می‌دادند. آنها گهواره‌ای را برای اجرای این مراسم حاضر می‌کردند و از بالای آن یک قطعه چوب کبریت می‌انداختند. اگر قطعه چوب داخل آن می‌افتاد، نشانگر این موضوع بود که آن خانم بچه‌دار خواهد شد. برخی مردم زنجان در چهارشنبه آخر سال دخترانی را که می‌خواستند زود شوهر دهند به آب انبار می‌بردند و هفت گره بر لباس آنها می‌زدند و پسران نابالغ باید آنها را باز می‌کردند.

کوزه شکستن

همچنین شکستن کوزه‌های قدیمی و خرید کوزه‌ای جدید از دیگر برنامه‌های این روز بود. آن‌ها هنگام اجرای این مراسم سکه‌ای در کوزه می‌گذاشتند و سپس آن را از بام به زیر می‌انداختند.

قاشق‌زنی

مراسم قاشق‌زنی از دیگر رسومی است که در شب چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شد. در این رسم نیز دخترها و پسرهای جوان در تاریکی شب چادر به سر می‌کردند و با زدن قاشق به کاسه‌ای که از جنس فلز مس بود، صاحب‌خانه را خبر می‌کردند. صاحب‌خانه در کاسه آنها جوراب، مقداری پول و غیره به عنوان تحفه به آنها می‌داد. همچنین مردم زنجان رسم دیگری در صبح فردای برگزاری جشن چهاشنبه سوری داشتند. آنها صبح چهارشنبه، دسته‌دسته به سمت رودخانه زنجان‌رود، می‌رفتند و در راه شعرهایی چون «گل گئدک چای باشینا، من آتیلیم، بختیم آچیلسین» را می‌خواندند. پس از رسیدن به رودخانه، از روی آب می‌پریدند، آب می‌نوشیدند و روی هم آب می‌پاشیدند. در زمان برگشتن نیز کوزه‌هایشان را از آب پر می‌کردند و به خانه می‌آوردند و از آن به کسانی که نتوانسته بودند در آنجا حاضر شوند، آب می‌دادند و به در و دیوارهای خانه و حیاط می‌پاشیدند، همچنین یکی از این سنت‌های قدیمی و جالب که در شهر توسط خانم‌ها برگزار می‌شد، «قیچی‌کردن آب» نام داشت. در این مراسم، اول صبح روز چهارشنبه‌سوری خانم‌ها دسته‌جمعی به باغ «خانلارباغی» یا به سر چاه (یکی از نقاط شهر) زنجان می‌رفتند و در آنجا آب را قیچی می‌کردند.

پختن شش‌انداز

یکی از مهم‌ترین بخش‌های رسم چهارشنبه سوری در زنجان پختن غذاهای سنتی و ویژه است، در حقیقت با توجه به نحوه خورد و خوراک مردم، در روزهای جشن سعی می‌شد با پخت غذاهایی چون پلو و غیره بین این ایام و روزهای عادی فرقی قائل شوند. از رسم‌های زنجانی‌ها در شب چهارشنبه‌سوری پختن خورشتی به نام «شش‌انداز» است. این خورشت ترکیبی از روغن، پیاز، خرما، کشمش، گردو، تخم‌مرغ و شیره انگور است. کنار شش‌انداز، رشته پلو یا زعفران پلو (بسته به توان مالی خانواده) پخته می‌شود. البته پخت تخم مرغ آب پز و شیربرنج جزو لاینفک این ایام است.

حسن حسینعلی پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ زنجان در گفت‌وگو با صدای زنجان با اشاره به بخشی از آداب و رسوم زنجان در این ایام اظهار کرد: این آداب با رویکرد توجه به صله رحم انجام شده است.

وی با اشاره به پختن تخم مرغ در شب چهارشنبه پایان سال که در بین یک پوست پیاز پیچیده شده باشد، بیان کرد: پس از پخته شدن این تخم مرغ فرد، پوست پیاز را جدا کرده و تصویر بخش سفید مانده را تجسم کرده و فال سال خود را بررسی می‌کنند.

این پژوهشگر با بیان اینکه در چهارشنبه پایان سال برنامه‌های مختلف دیگری از جمله شال سالاما، پخت شش انداز، روشن کردن آتش و پریدن از آن توسط اهالی این منطقه انجام می‌شود، گفت: بخشی از این آداب با توجه به تغییر سبک زندگی مردم و زندگی ماشینی رو به فراموشی است.

وی با اشاره به اینکه برای نمونه قاشق‌زنی یا شال سالاما با فرهنگ کنونی جامعه همخوانی ندارد، گفت: با این وجود نباید اجازه داد این آداب و رسوم فراموش شود.

حسینعلی با اشاره به اینکه در این مسیر باید مردم نیز تمایل داشته باشند و تلاش کنند برای حفظ این آداب و رسوم تلاش کنند، گفت: دستگاه‌های دولتی چون اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، معاونت فرهنگی شهرداری زنجان، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در این مسیر می‌توانند تاثیر گذار باشند.