الهام احمدی- راهکاری که دکتر داوود بیات، پژوهشگر اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی در حوزه فساد حاکم بر جامعه و تبعات ناشی از آن که منجر به بروز آسیب‌های اجتماعی و نبود شایسته‌سالاری، سرخوردگی و ناامیدی جوانان شده است، پیشنهاد می‌‌دهد، «برپایی یک نهضت همگانی ملی غیرجناحی برای مقابله با فساد» است.

بیات ضمن اشاره به این‌که علاقه‌مند بودم در زمینه پارادایم‌های حاکم بر مسئله‌شناسی فساد در ایران و راه‌های مقابله با آن در ایران معاصر و به ویژه پس از انقلاب اسلامی بپردازم ولی تصور می‌کنم مجال آن نیست که به این مباحث بپردازیم، گفت: آنچه قابل انکار نیست این مطلب است که تکرار و بسامد واژه فساد در ادبیات عمومی، اقتصادی، سیاسی و ژورنالیستی و در بین مسئولان، نشانه همه‌گیرشدن و اپیدمیک بودن مسئله است چرا که بسیاری از نظرسنجی‌ها و دیدارهای بین افراد مختلف جامعه نشان می‌دهد که یک آزردگی خاطر و یک وجدان‌درد وحشتناکی به دلیل همه‌گیر شدن معضل فساد همه را دربرگرفته است.

وی با اشاره به این‌که از دو دهه گذشته موضوع فقر و فساد از سوی بالاترین مقامات حکومتی در ایران مطرح شده و از آن زمان تاکنون شاهد کاهش این موضوعات و به ویژه مسئله فساد در جامعه نبودیم از همین رو باید پیرامون آن مسئله‌شناسی کرده و مورد بحث و گفت‌وگو قرار داده و علل وقوع آن را بررسی کرد، گفت: به واقع انقلاب اسلامی در کلیت خود نوعی مبارزه با فساد رژیمی بود که انقلابیون آن رژیم را فاسد می‌دانستند و بر این باور بودند که رژیم پیشین، فاسد و طاغوت است و انقلاب اسلامی، قرار بود پادزهری باشد برای فساد حاکم بر جامعه و حکومت آن دوره.

نبود نظارت در جایی که قدرت و ثروت هست، فسادآفرین می‌شود

این پژوهشگر معتقد است وقتی با گذشت 4 دوره از شکل‌گیری انقلاب اسلامی، تمامی ارگان‌ها و نهادها به ویژه مردم درگیر معضل مبارزه با فساد هستند، نشان از این دارد که یک جای کار می‌لنگد و باید فکری به این موضوع کرد، افزود: اگر نظارت در جایی که ثروت و قدرت وجود دارد حاکم نباشد، فساد همیشه هست .

وی با تأکید بر این مطلب که برای کنترل قدرت و ثروت در جامعه گفتمان‌ها و بحث‌های مختلفی در طول تاریخ مطرح است، یادآور شد: برای مثال ارسطو حکومت‌های سالم و فاسد را با معیار رعایت مصلحت عمومی از هم تفکیک کرده و سه نوع حکومت سالم و سه نوع حکومت فاسد را مشخص می‌کند.

بیات ادامه داد: حکومت فاسد مانند تیرانی(دیکتاتوری) یا استبداد حکومتی است که به علت عدم رعایت مصالح عالیه عمومی، هم خودش فاسد است و هم جامعه را به فساد می‌کشاند، اگر حکومت‌ها مصلحت خودشان را فراتر از مصلحت عامه و مصلحت جامعه بدانند، آن حکومت، فساد تولید می‌کند، فارابی نیز مدینه‌های فاضله و ضاله را از هم تفکیک می‌کند از همین رو همه این بزرگان بر این نکته تأکید و تکیه دارند که هر چیزی اعم از حکومت، جامعه، اخلاق، اقتصاد و فرهنگ، درست کار کند سالم است و اعتدال دارد و اگر درست کار نکند فاسد است.

بیات با بیان این موضوع که اگر ما فساد را ناکارکردی یا کژکارکردی نهادها و یا هر کنش و فعلی قلمداد کنیم در آن صورت حکومت زمانی فاسد می‌شود که مصلحت عموم مردم را کنار گذاشته و مصلحت خاص یک یا چند نفر را بر عامه ترجیح دهد، افزود: در قرن بیستم برخی از جریان‌های چپ و سوسیالیستی فکر می‌کردند اگر ثروت و مالکیت خصوصی را کنترل و مالکیت را عمومی کنند، می‌توانند فساد طبقات بالا را بگیرند که متأسفانه موفق نشدند.

وی در ادامه با تأکید بر این‌که با یک مثال فقهی بهتر می‌توان معنای عمل سالم و فاسد و نهاد سالم و فاسد را توضیح داد، بیان کرد: در ادبیات فقهی ما برای مثال در حوزه عبادات، فساد یک عمل مانند نماز، زمانی است که نماز ما ارکان نماز را نداشته باشد، اگر رکوع و سجود نداشته باشیم نمازمان باطل است و یا وضو نداشته باشیم و یا در زمین غصبی نماز بخوانیم، آنگاه نمازمان، نماز صحیحی نیست و به علت فساد و نقص، باطل است، چون نه ارکان و اجزاء نماز را داریم و نه شرایطش را، پس بر این اساس می‌توان گفت که فساد زمانی در زیست جمعی و سیاسی ما شکل می‌گیرد که نهادهایی که متولی نظارت بر قدرت و ثروت و متولی توزیع مناسب آن هستند، کارکرد درست خودشان را از دست بدهند. 

این پژوهشگر با اشاره به این‌که فساد زمانی در جامعه به ویژه در حکومت تولید و اپیدمی می‌شود که نهادهای متولی حفظ قدرت و ثروت و توزیع مناسب آن در جامعه، کارکرد درست خود را از دست  دهند، بیان کرد: به گفته حضرت رسول(ص) راه یافتن شرک به قلب مومن همانند راه رفتن مورچه سیاه در شبی تاریک بر روی سنگی سیاه است که اصلاً دیده نمی‌شود. ریشه دواندن فساد در جامعه نیز دقیقاً شبیه این است.

بیات با بیان این مطلب که همه ما در قبح بودن فساد تردید نداشته و آن را محکوم می‌کنیم ولی مشکل اینجاست که عمل مفسدانه را فساد قلمداد نمی‌کنیم به گونه‌ای که وقتی گروه، حزب، جناح، ایده و فکر ما، در مجلس، دولت و یا هر جای دیگر حضور داشته و کاری کنیم که خلاف قانون باشد، آن را دارای اشکال نمی‌دانیم و این‌هاست که باعث ظهور و بروز فساد می‌شود، افزود: به فرموده حضرت علی‌(ع) نشانه‌های فساد در یک جامعه شامل 4 اصل است که با مراجعه به آن‌ها می‌توان فاسد بودن یک جامعه را تشخیص داد، از همین رو اگر بخواهیم بدانیم که در یک جامعه‌ای صلاح و اعتدال حاکم است یا فساد و تباهی باید به این چهار ویژگی توجه کرد.

به گفته این پژوهشگر این چهار ویژگی عبارتند از این‌که اولاً اصول، پایه‌ها و بنیادها در یک جامعه مورد غفلت قرار گرفته ثانیاً فروع جای اصول را بگیرد آن جامعه دچار فساد شده است چرا که برای نمونه در جامعه،‌ مادری برای تهیه غذا برای فرزندان خود سطل زباله‌ها را زیرو رو می‌کند یا فردی از فرط گرسنگی کارتن خواب است، این برای ما مهم نیست ولی بیرون آمدن موی یک دختر داد ما را به آسمان بلند می‌کند از همین رو عوض شدن جای اصل و فرع این است که امام علی(ع) به آن اشاره کرده‌اند.

وی سومین ویژگی جامعه فاسد از دیدگاه حضرت علی‌(ع) را تقدم اراذل و پنجمین را تأخیر افاضل دانسته و یادآور شد: زمانی که فروع جای اصول را گرفتند صاحبان فکر و ایده و نخبگان از جامعه طرد شده و منزوی و گوشه‌گیر‌ شده و در عوض انسان‌های غیر فاضل میدان‌دار و متفکر قوم می‌شوند.

بیات در ادامه متذکر شد: بدون تعارف مسئله فساد، موضوع حزبی و جناحی نیست بلکه مسئله ملی و ساختاری است که بی‌تردید پیامد آن براندازی تدریجی و خاموش از درون است، باید قبول کنیم که در حال حاضر فساد حتی فراتر از فساد سیستمی فساد است و تبدیل به فساد وجودی شده است و من ایرانی، مای ایرانی، انسان ایرانی در شرایطی زندگی می‌کنیم که گویی خاک و آب و حتی نور خورشیدش مملو از فساد است.

وی در واکنش به این موضوع که برخی معتقدند گسترش رسانه‌های جمعی و مجازی سبب شده تا مردم نسبت به گذشته بیشتر فساد را در جامعه حس کنند و در گذشته به دلیل نبود این رسانه‌ها مردم آگاهی کمتری از فسادهای حاکم بر جامعه داشتند، گفت: بسیاری از افراد در پارادیم فکری خود بر این باورند که رسانه‌های مدرن فعلی زاینده فساد در جامعه هستند و ذاتاً این ابزارهای ارتباطی را فاسد می‌دانند و درست نقطه مقابل آن، افراد و جریانات و اندیشه‌هایی را داریم که این رسانه‌ها را ابزارهای به روزی می‌دانند که جایگزین شیوه‌های سنتی ارتباطات شده و بخشی از سنت زندگی جمعی ماست.

ابزارهای رسانه‌ای به طور یقین زاینده فساد نیستند بلکه نشانگر فساد در جامعه‌‌اند

این پژوهشگر با اشاره به این‌که بدون تردید با ظهور و بروز نهادهای نوین ارتباطی و رسانه‌های ارتباطی فعلی و ابزارهای ارتباطی شکل گرفته در فضای مجازی، امکان‌های جدیدی برای بروز فساد ایجاد شده است، بیان کرد: این ابزارهای رسانه‌ای به طور یقین زاینده فساد نیستند، بلکه نشانگر فساد در جامعه بوده و همانند یک دماسنج، یک وضعیت را نمایش می‌دهند و یک چیز پنهان را آشکار می‌کنند، در گذشته و در نبود رسانه‌های ارتباطی کنونی، وجدان جمعی ما، آگاهی خودش را از فساد جامعه و سیستم، در قالب کتاب، شعر طنز و نقد ادبی، وعظ واعظان و نقل ناقلان به نمایش می‌گذاشت از همین رو  وقتی حافظ از رشد بی‌رویه زهد‌فروشی در عصر و جامعه خودش گلایه می‌کند، شعر حافظ به عنوان یک رسانه در آن روزگار، زاینده و علت فساد نبوده بلکه نشانگر و علامت وجود فساد است.

وی با طرح این پرسش که فساد در چه سطوحی قابل بررسی است با تفکیک فساد در سه سطح فردی، جامعه و دولت، خاطرنشان کرد: بررسی فساد در دولت بیش از دو بخش دیگر اهمیت دارد چرا که فساد، فساد است اما فسادی که از سوی نهاد و فرد قدرتمندی باشد به مراتب تأثیر و پیامد بیشتری نسبت به جمع کوچکتر دارد و چون دولت‌ها (شامل قوای سه گانه) در هر جامعه‌ای بیشترین قدرت و ثروت را در اختیار دارند، پس بررسی نقش آن‌ها در تولید و گسترش فساد یا مبارزه با آن حائز اهمیت فراوانی است.

به گفته این پژوهشگر برخی بر این باورند که چون ایران یک دولت نفتی بوده و خود به خود متکی به اعتبار و پول نفت است و از مردم مالیات دریافت نمی‌کند، به سمت انحصار پیش رفته و از مردم دور می‌شود که نفس این موضوع نیز فسادانگیز است.

وقتی جدایی بین دولت و مردم و عدم وابستگی به وجود آمد، دولت مردم را و مردم نیز دولت را به حال خود رها می‌کند

وی یکی از دلایلی که دولت‌ها در ایران معاصر اجازه رشد و گسترش احزاب، مطبوعات و رسانه‌ها را نمی‌دهند (فارغ از این‌که کدام دولت سرکار است)، به عدم وابستگی ذات دولت به مردم و مالیات آنان دانست و تصریح کرد: وقتی جدایی بین دولت و مردم و عدم وابستگی به وجود آمد، دولت مردم را و مردم نیز دولت را به حال خود رها می‌کند.

بیات بزرگترین خطر قطع ارتباط بین جامعه و دولت را استقلال و استغناء و استبداد و خودکامگی دولت و منفعل شدن جامعه یاد کرده و افزود: جامعه منفعل، توسری‌خور شده و به سمت خرافات، فردگرایی، اعتیاد و بحران‌های درونی پیش رفته و از سوی دیگر توان رقابت با قدرت‌ وحشتناک دولت را ندارد.

وی با تأکید بر این‌که اگر دولت ابزاری از ایدئولوژی قوی را در دست داشته باشد به راحتی زندگی مردم را تحت کنترل در می‌آورد، گفت: از سویی جامعه می‌خواهد مستقل باشد و از سویی دولت این اجازه را نمی‌دهد و در میان این پارادوکس‌ها و تناقض‌هاست که آسیب‌های اجتماعی بروز و ظهور می‌یابند.

ما در دوره گذاریم و یکی از آفت‌های آن بی‌ارزش شدن هر ارزشی است

به گفته این پژوهشگر بدون تردید ما در دوره گذار قرار داریم و بسیاری از کشورها نیز این دوره را سپری کرده‌اند، در این دوره به طور یقین یکی از مهم‌ترین آفت‌ها و آسیب‌های اجتماعی، آرام آرام دور شدن از ارزش‌های ارزشمند گذشته و بی‌ارزش شدن هر ارزش است که به این وضعیت نیهیلیسم می‌گوییم، در نتیجه اقتدار ارزش‌ها و اقتدار گروه‌ها و افرادی که حامل آن ارزش‌ها بوده‌اند به تدریج رو به زوال می‌گذارد و جامعه با وضعیت آنومی یا بی‌هنجاری مواجه می‌شود، این وضعیت آنومیک اجتماعی را بگذارید در کنار وضعیت متناقض‌نمای دولت و آن وقت ببینید چه اتفاقی می‌افتد.

بیات با اشاره به این‌که جامعه متکی به دولتی است که مدعی ایجاد معنویت و اخلاق بوده و می‌خواهد برای جهان سرمشق و نمونه ازلی باشد و با فاصله‌گیری از رژیم فاسد گذشته، قصد ایجاد مدینه فاضله را دارد، خاطرنشان کرد: جوانان در این نوع جامعه مدعی اخلاق با افرادی که در مسند قدرت فساد می‌کنند مواجه شده و همین آغازگر بی‌اعتمادی بین جامعه و دولت است.

وی با تأکید بر این‌که همه آسیب‌های اجتماعی موجود در جامعه معلول یک علت اساسی هستند، بیان کرد: ما باید بپذیریم که همه فاسد شدیم و نیازمند یک واکسیناسیون ملی برای مبارزه با مرض فساد هستیم و این نیازمند یک کوشش همه جانبه از سوی تمامی ارکان جامعه اعم از مردم، نخبگان، جامعه مدنی و به خصوص دولت در معنای عام آن است.

این پژوهشگر ادامه داد: ما نباید بگوییم فساد رخ داده از سوی جناح مقابل فقط بد بوده و بروز آن از سوی جناح خودی فساد محسوب نمی‌شود.

درهای فساد با مقاومت در برابر دموکراسی و توسعه باز می‌شود

وی با اشاره به این‌که باید به طور شفاف بگویم که تمامی نظرات نظریه‌پردازان در مورد توسعه و دموکراسی، گویی نظریات ضد‌فساد هستند، یادآور شد: دموکراسی، فساد و استبداد قدرت را نابود می‌کند و توسعه، فساد ثروت و اقتصاد را از بین می‌برد، اگر ما در برابر توسعه و دموکراسی مقاومت کنیم گویی درهای فساد را باز کرده‌ایم.

بیات با بیان این‌که باید بتوانیم قانون‌گرایی را بر جامعه حاکم کنیم به این معنی که دارندگان قدرت و ثروت عمومی، از آن فقط به نفع گروه و حزب خود بهره‌برداری نکنند، گفت: در قانون‌گذاری باید مجلس فسادناپذیر در رأس بوده و به گفته امام راحل عصاره فضائل ملت باشند و در اجرای قانون و جلوگیری از فساد بدون تعارف مو را از ماست بیرون کشیده و برخورد و نظارت داشته و قوانینی به نفع عامه مردم وضع کنند نه یک گروه خاص خود.

وی در ادامه چنین قانونی را مستلزم وجود یک سیستم قضایی قدرتمند، کارآمد، شفاف در کنار مجلس فسادناپذیر برای جلوگیری از بروز فساد در جامعه دانسته و گفت: در صورتی که اجازه شفافیت و علنیت در جامعه را ندهیم، در فساد را به روی جامعه باز کردیم. در جوامع پیشرفته برای مقابله با فساد به توان جامعه مدنی، رسانه‌های آزاد و نظارت مردمی تکیه می‌کنند.

این پژوهشگر با بیان این‌که نمی‌توان در یک جامعه برای جلوگیری از بروز فساد صرفاً به اخلاقیات درونی و تقوای افراد متکی شد، بیان کرد: چاره‌ای جز این نداریم که قدرت را در مقابل قدرت قرار دهیم چرا که قدرت باید ناظر قدرت و نهاد باید ناظر نهاد باشد، این‌که هدف خبرگان اول و دوم قانون اساسی بر ضرورت تقویت مجلس و دستگاه قضایی این بود که تمرکز قوا در یک نهاد مثل قوه مجریه را فساد‌انگیز و خطرناک می‌دانستند.

 وی خاطرنشان کرد: برخی‌ها فساد و اختلاس را در دزدی‌ها، امور غیراخلاقی‌، روابط بین دختر و پسر، نوع پوشش و غیره می‌بینند در حالی که عده‌ای فساد را در نبود انتخابات آزاد عنوان می‌کنند.

بیات ادامه داد: به همه افراد با نگرش‌های مختلف در مورد فساد احترام قائلیم ولی باید به این نکته توجه داشته باشیم که فساد؛ این هیولای چند سر وحشتناک، وقتی از پنجره‌ای داخل شد امکان بیرون بردن آن سخت می‌شود به همین دلیل باید از همان اول خیلی جدی مراقبت و نظارت لازم را داشته باشیم.

فساد محصول کار خودمان است نه بیگانه

وی با تأکید بر این‌که فساد محصول کار بیگانه نبوده و محصول کار، بینش، گویش و رفتار خودمان یعنی ( اعم از چپ و راست و اصلاح‌طلب و اصول‌گرا و دولت و مردم) است، بیان کرد: هر کسی که با سکوت خود یا با گفتار و کردارش فساد را تأیید کرده، انگار در اشاعه، تولید و تقویت فساد نقش داشته است.

همه در به وجود آمدن شرایط خاص فعلی مقصریم

بیات با تأکید بر این‌که باید به این نکته توجه داشته باشیم همه در به وجود آمدن شرایط خاص فعلی مقصریم و پاسخی برای نسل جدید بعد از گذشت 40 سال نداریم، بیان کرد: ما باید یک نهضت همگانی ملی غیر جناحی برای مقابله با فساد ایجاد کنیم وگرنه تأثیر آن بسیار بیشتر از براندازی داخلی و حتی حمله خارجی است که به آرامی از درون ما را نابود می‌کند و تردیدی هم در این موضوع نیست.

وی با اشاره به این‌که باید همه علما، دانشمندان و دلسوزان و نخبگان، جوانان و دولت، زنگ خطر را به صدا درآورند چرا که فساد ما را به نابودی می‌کشاند، گفت: در حال حاضر به دلیل عدم کارکرد نهادهایی همانند خانواده، فساد و تبعات ناشی از آن مانند آسیب‌های اجتماعی، بیکاری و غیره، خانواده‌ها و جوانان را به نابودی کشانده است. نهادها کارکرد خودشان را ایفا نمی‌کنند، خانواده دیگر آن خانواده قبلی نیست، پدر و مادر و دوستان مانند قبل نیستند.

دوباره باید به وضعیتی بازگردیم که نهادهای مختلف مستقلاً فعالیت‌ کنند

این پژوهشگر در تعریف لغوی فساد، به بیرون رفتن از حد اعتدال، افراط و تفریط کردن و انجام دادن عملی که یک جزء آن ناقص است، اشاره کرد و یادآور شد: ما در طی این مدت کاری کردهایم که هر نهادی که قرار بود کاری انجام بدهد دیگر نمیتواند آن کارکرد را داشته باشد از همین رو دوباره باید به وضعیتی بازگردیم که نهادهای مختلف بتوانند مستقلاً فعالیت‌های خود را پیش ببرند. 

بیات با اشاره به این‌که در آیه 34 سوره نمل عنوان شده که «ان الملوک اذا دخلوا قریه افسدوها و جعل اعزه اهلها اذله» (هر گاه در جامعه خوی و خصلت استبداد و پادشاهی وارد شود، فساد ایجاد می‌کند و سبب ذلیلی نخبگان و افراد با شرافت آن جامعه شده و اعتماد به هر چیزی از بین می‌رود)، ابراز کرد: در سوره بقره نیز خداوند فرموده که «اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل»  نشانه ایجاد فساد در جامعه، سلطه برخی افراد بر جامعه است.

وی ادامه داد: به طور خلاصه باید بدانیم اگر انحصار و انسداد ثروت و قدرت در جامعه را از بین ببریم و فضایی ایجاد کنیم که هر فرد با شایسته‌ای در چرخش قدرت و ثروت بتواند با حمایت قانون به آنچه مد نظرش است برسد در آن صورت ما جامعه امن و غیرفاسدی خواهیم داشت.

این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که آیا در وضعیت فعلی می‌توان این راهکارها را عملی کرد یا این‌که در حد شعار باقی می‌ماند، گفت: این گفته‌ها ندای درونی افرادی است که دلسوز جامعه بوده و خودشان نیز گرفتار این آتش‌اند به همین دلیل اگر این گفته‌ها در حد شعار باقی بمانند همان تبدیل شدن امر ملی به مبارزات سیاسی و انتخاباتی می‌شود.

مبارزه با فساد باید به شعور ملی و نه ابزاری برای تسویه حساب سیاسی مبدل شود

وی با تأکید بر این‌که به طور یقین اگر این گفته‌ها پروبلماتیک و به مسئله اجتماعی تبدیل شده و مبارزه با فساد به شعور ملی و نه ابزاری برای تسویه حساب سیاسی مبدل شود مردم از صمیم دل به مسئولان اعتماد می‌کنند، بیان کرد: برخی در امر مبارزه با فساد، دولت محوراند و برخی جامعه محور و بر این باورند که می‌توانند فساد را با روی کار آمدن یک دولت کارآمد ریشه‌کن کنند در مقابل عده‌ای وجود جامعه سالم، آگاه و بانشاط را ابزاری برای مبارزه با فساد می‌دانند که کاری است بلند مدت و فرهنگی که به طور یقین زمان‌بر است.

بیات بر این عقیده است که در یک رابطه دیالکتیکی بین جامعه و دولت می‌توان با روی کار آمدن دولت کارآمد تأثیرگذار بود ولی در نهایت نیز این ارکان سه گانه نظام و سایر نهادها است که می‌تواند در بین مردم اعتمادزایی کنند، دستشان را به سمت جامعه دراز کنند و از بطن و متن جامعه یاری بخواهند. ویخاطرنشان کرد: در حال حاضر خوشبختانه زمزمه‌های مبازره با فساد آرام‌آرام به گوش می‌رسد که اگر به نتیجه برسد جامعه را بسیار امیدوار می‌کند که این امیدواری بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و مشکلات مطرح را از بین می‌برد.

به گفته بیات یکی از بدترین مشکلات جامعه ما بی‌پناه شدن مردم است چون به کسی که پناه برده بودند ناکارآمد از آب درآمد ولی اگر نهادی بتواند کارآمدی خود در امر مبارزه با فساد به اثبات برساند، بسیاری از مشکلات روانی و عاطفی مردم برطرف می‌شود چرا که خیلی از مردم به واسطه از دست دادن یک پناهگاه همانند ذره گم‌شده در هوا هستند.