بهنام آقاجانلو- فرض کنید امکانات موجود کشور، بعد از چند سال به‌دلیل کاهش جمعیت، بین افراد کم‌تری تقسیم شود. این روند در ظاهر می‌تواند شرایط را برای زندگی بهتر، مهیا کند اما اصل ماجرا به این آسانی نیست. برخی از کارشناسان معتقدند جامعه در چنین وضعیتی دچار چالش‌های جدیدی شده و شرایط را بدتر از قبل می‌کند. چرا که در اثر کاهش باروری، جمعیت در سن کار کاهش یافته و کشورها برای تأمین نیروی کار خود سیاست‌های مهاجرپذیری را در پیش می‌گیرند که مهاجران وارد شده به هر کشور، ساختار فرهنگی و اجتماعی آن را دچار تغییرات اساسی می‌کنند.

آمارها حاکی از آن است که میزان باروری زنان از سال 1355 تا سال 1395 کاهش چشم‌گیری داشته و بسیاری از مسئولان و کارشناسان معتقدند در صورت ادامه این روند، کشور در سال‌های نه‌چندان دور با بحران میان‌سالی و متعاقب آن با یک بحران اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و سیاسی مواجه می‌شود. راه‌حل‌هایی که برای جلوگیری از این بحران ارائه شده، بیش از همه تشویق جمعیت جوان به زاد و ولد است. طرح‌های افزایش مرخصی زایمان و کاهش ساعت کاری زنان نیز در راستای این مسئله به تصویب رسیده و سیاست‌های کلی جمعیت در اردیبهشت‌ماه 1393 از سوی مقام معظم رهبری برای اجرا ابلاغ شد. هم‌اکنون نیز طبق آمار در شش‌ماهه اول سال جاری، به‌طور متوسط در هر دو ساعت 5 نوزاد در استان به دنیا آمده است.

حرکت به سمت میان‌سالی و پیری در ایران سرعت گرفته و سرعت آن دوبرابر جوامع توسعه‌یافته است. افزایش جمعیت سالمندی در کشورهای در حال توسعه، طی 30 تا 40 سال رخ می‌دهد در حالی که همین افزایش در کشورهای توسعه‌یافته در مدت 100 تا 200 سال به وقوع می‌پیوندد.

سعید معیدفر، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در خصوص این که اگر بخواهیم با افزایش جمعیت، مشکل را حل کنیم آیا امکانات آن را نیز داریم، می‌گوید: «کشور ما توان ندارد. مشکل کم‌آبی که اکنون درون آن هستیم تنها یکی از مشکلات است. کارشناسان محیط زیست، معتقدند که شرایط زیستی ایران برای جمعیت مشخصی ظرفیت دارد و اکنون نیز فشار به محیط زیست، بیش از توان کشور است و با این ظرفیت، تشویق به افزایش جمعیت، درست نیست. زیرا چه حال و چه آینده، امکان روبه‌رویی ما با قحطی و خشکسالی وجود دارد.»

علاوه بر موارد فوق، حمایت از جامعة سالمندی و گسترش خدمات رفاهی این قشر، ضروری به نظر می‌رسد در حالی که مدیرکل بهزیستی استان با بیان این که زنجان، دهمین استان کشور در میزان جمعیت سالمندی است از کمبود قوانین حمایتی از جامعة سالمند، انتقاد می‌کند و می‌گوید: «متأسفانه تنها یک درصد از قوانین به مسائل سالمندی پرداخته شده در حالی که ۶۲ درصد از قوانین ما به مسائل اقتصادی اختصاص یافته است.»

70 درصد جمعیت کشور در سن کار و فعالیت هستند

اگر بخواهیم در خصوص وضعیت سالمندی یا پیری جمعیت صحبت کنیم، ابتدا بایستی ساختار سنی جمعیت، بررسی شود. به‌طور کلی سه گروه عمدۀ سنی شامل جوان، میان‌سال و پیر داریم. گروه سنی صفر تا 14 ساله را جمعیت جوان، گروه سنی 15 تا 64 ساله را میان‌سال و 65 سال به بالا را جمعیت پیر می‌نامند. اگر 40 درصد جمعیت کشور را افراد صفر تا 14 ساله تشکیل دهند جمعیت منطقه، جوان محسوب می‌شود.

معاون آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان با بیان مطلب فوق در پاسخ به این سؤال که پیش رفتن جمعیت کشور به سمت پیری چه عواقبی دارد، می‌گوید: «بر اساس آمارها، جمعیت جوان کشور از 5/45 درصد در سال 1365 به 24 درصد در سال 1395 کاهش پیدا کرده در حالی که در این مدت، میان‌سالان از 51 درصد به حدود 70 درصد و جمعیت پیر یا سالمند کشور نیز از 1/3 درصد به 1/6 درصد رسیده است. یعنی جمعیت پیر کشور در این مدت، دو برابر شده که باید مورد توجه جدی قرار گیرد.»

حسین امیدمقدم، اضافه می‌کند: «70 درصد جمعیت کشور را افراد میان‌سال تشکیل می‌دهند. این گروه در سن کار و فعالیت قرار دارند و از نظر جمعیت‌شناسی به این شرایط، «پنجره طلایی جمعیت» گفته می‌شود که برای رشد اقتصادی، مؤثر است.»

وی با بیان این که این مورد، هم می‌تواند فرصت و هم تهدید باشد، می‌افزاید: «از این حیث، فرصت است که 70 درصد جمعیت در سن فعالیت قرار دارند که فرصتی جهت بهبود ساختار جمعیتی، شادابی، پویایی، افزایش تولید و رونق اقتصادی است. البته اگر فرصتی برای ایجاد اشتغال برایشان فراهم نشود، تهدید است.»

امیدمقدم با اشاره به این که با فرض ادامه وضعیت کنونی باروری، پیش‌بینی می‌شود سهم جمعیت سالمند کشور تا سال 1430 به بیش از 21 درصد و با فرض باروری بالاتر (5/2 فرزند) به 18 درصد برسد، ادامه می‌دهد: «در این صورت، سالمندان در سال 1430 بیش از یک‌پنجم جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند که این امر، خطری برای جامعه است که از هم‌اکنون بایستی مسئولین، مورد توجه جدی قرار داده و به فکر تأمین بسترها جهت پاسخ‌گویی به نیازهای این گروه سنی  باشند. چرا که 70 درصد جمعیت کشور را میان‌سالان تشکیل می‌دهند و با توجه به رشد گروه سنی مذکور در سال‌های اخیر، این امر در آینده معضل می‌شود و با جمعیتی سالمند روبه‌رو می‌شویم که نیازهای جدیدی به وجود می‌آورند.»

معاون آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان، گسترش نظام‌های رفاهی و اجتماعی، ارائه خدمات رفاهی به سالمندان، اصلاح و بهبود ساختار و مقررات و برنامه‌های ویژۀ صندوق‌های بازنشستگی را از جمله راهکارهای این موضوع می‌داند و با بیان این که اکنون جمعیت کشور، سالمند نیست ولی به سمت سالمندی حرکت می‌کند، می‌گوید: «مسئله فعلی کشور، سالمندی نیست. چون حدود 70 درصد جمعیت کشور در سن کار و فعالیت قرار دارند. نکتۀ مهم این است که اگر امروز دغدغه‌های جمعیت جوان و میان‌سال از قبیل اشتغال، ازدواج، تحصیل و مسکن برطرف گردد، منجر به افزایش کیفیت زندگی سالمندان در آینده می‌شود که ضروری است مسئولین از هم‌اکنون در کنار توجه به جوانان و نوجوانان به فکر این قشر هم باشند.»

مشکلات اقتصادی، دلیل عدم فرزندآوری

جوانان، مشکلاتی مثل بیکاری، عدم ثبات کار، گرانی و مسائل اخلاقی جامعه را بهانه‌ای برای عدم ازدواج و فرزندآوری قرار می‌دهند. امیدمقدم در پاسخ به این که چه کنیم تا جوانان برای افزایش نسل، ترغیب شوند، می‌گوید: «این موضوع، بیش‌تر از بعد اجتماعی قابل بحث است ولی به نظر بنده بهبود شرایط اقتصادی جوانان مثل ایجاد اشتغال، مسکن، ایجاد امید و انگیزه و اقدامات عملی جهت روی‌آوردن جوانان به ازدواج و فرزندآوری موجب حل این مسأله می‌شود. البته جمعیت جوان و میان‌سال فعلی که دارای پتانسیل بالقوه‌ای است به ما کمک می‌کند با بالفعل کردن این انرژی، رشد اقتصادی مناسبی به جامعه بدهیم.»

وی در پاسخ به این که آیا پایین بودن نرخ باروری در شهرها و روستاها یکسان است، عنوان می‌کند: «اکثر زوجین به‌دلیل مشکلات اقتصادی، اقدام به فرزندآوری نمی‌کنند ولی به‌طور کلی در شهرها با توجه به شاغل بودن زوجین و مشکلات زندگی شهری، خانواده‌ها تمایل کمی نسبت به روستاییان برای فرزندآوری دارند. چون زندگی در مناطق شهری، آداب خاص خود را دارد که موجب این امر می‌شود.»

این مقام مسئول با بیان این که میزان جمعیت شهری و روستایی در سال 1375 تقریباً برابر بوده ولی اکنون جمعیت شهری 3/67 و جمعیت روستایی 7/32 درصد است در پاسخ به این که کاهش جمعیت روستایی، چه مشکلاتی در حوزۀ تولید محصولات کشاورزی، لبنی، گوشتی و مشابه آن می‌تواند به وجود بیاورد، ابراز می‌کند: «در 30 سال اخیر، جمعیت روستایی به‌طور مداوم با رشد منفی همراه بوده. البته میزان جمعیت روستایی فعلی در مقایسه با اولین سرشماری کشور که در سال 1335 صورت‌گرفته، ثابت است. یعنی این میزان تا سال 1365 با افزایش همراه بوده ولی سپس کاهش پیدا کرده و جمعیت روستایی در سال 1395 به حدی رسیده که تقریباً در سال 1335 بود.»

معاون آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان با اشاره به این که نتوانسته‌ایم مانع مهاجرت بی‌رویه از روستاها به شهرها شویم، ادامه می‌دهد: «اکنون میانگین سنی در جامعۀ روستایی بالا رفته و با توجه به این که اکثر تولیدات کشاورزی، مواد اولیه و مواد غذایی از طریق روستاییان تأمین می‌شود، متأسفانه باید گفت با ادامۀ این روند در آینده با مشکلاتی مواجه خواهیم شد.»

امیدمقدم در پایان با اشاره به این که سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، متولی اجرای سیاست‌های جمعیتی، همانند مشوق‌های ازدواج و فرزندآوری نیست و این امر بر عهده سایر دستگاه‌ها می‌باشد، می‌افزاید: «نکتة مهم این است که نباید از هم‌اکنون بحث سالمندی و پیری جمعیت را طوری پررنگ کنیم که از بحث اصلی که همانا ایجاد فرصت شغلی برای جوانان و حل مشکلات اقتصادی است، غافل شویم. بایستی همگام با اقدامات برای سالمندان، جهت‌گیری‌های اصلی مسئولین به سمت ایجاد اشتغال برای جمعیت در حال فعالیت باشد.»

مسئله اقتصادی، مهم‌ترین بحث در تمایل جوانان به ازدواج و فرزندآوری است. بنا بر این لازم است مسئولان در کنار اقدامات تبلیغی و فرهنگی برای افزایش نسل، بسترهای لازم را فراهم و مشکلات اقتصادی خانواده‌ها و معضلات ازدواج جوانان را برطرف نمایند تا بدون هیچ مشکل اقتصادی و اجتماعی، جوانان برای ازدواج و خانواده‌ها برای افزایش نسل، ترغیب شوند تا هرم سنی کشور در حالت تعادل قرار گیرد.

# سالمند؛ عصا؛ پنجره طلایی