زهره میرعیسی‌خانی- زمستان سرد و برفی سال 72 بود که چیزی شبیه نیم‌تنه انسانی با ریش و موی بلند و گوشواره‌ای در گوش، از دل دیوارهای نمکی معدن چهر‌آباد زنجان کشف شد. بقایای انسانی که بعدها به نام مرد نمکی شناخته شد.

در این روز معدن‌کاران معدن نمک چهرآباد زنجان مشابه روزهای گذشته مشغول کار بودند، و اصلا خبر نداشتند که ممکن است در میان دیوارهای نمکی معدنی که در آن فعالیت می‌کنند بقایای جسد انسانی پیدا شود که قرار است بخشی از تاریخ این مرز و بوم را به تصویر بکشد.

اولین مرد نمکی مومیایی شده ایرانی در همین روز سرد برفی کشف شد و کار همچنان در معدن چهر‌آباد ادامه یافت تا اینکه در پاییز سال ۸۳ برای بار دوم بقایای اسکلت دیگری در بیل یکی از بولدوزرهای در حال کار دیده شد. دومین مرد نمکی این بار نیز از دل دیوارهای نمکی بیرون کشیده شد و ۱۱ سال بعد سومین مرد نمکی از خواب نمکی خود بیرون آمد و پس از آن مردان نمکی دیگر، یک به یک پیدا شدند. مردهای نمکی شماره ۴ و ۵ و ۶ در سال 86 از دل خروارها نمک سنگی بیرون آمدند که سالم‌ترینشان مرد شماره ۴ بود. مردهای نمکی که سه نفرشان، پیام‌آوران دوران هخامنشی و سه نفرشان رسولان دوران ساسانی بودند، حالا حدود ۲5 سالی می‌شود که مردان نمکی با صدها راز در سینه‌هایشان در موزه ایران باستان تهران و موزه باستان‌شناسی زنجان، در قفسی شیشه‌ای آرمیده‌اند. با این حال هر روز برگی از قصه زندگیشان برملا می‌شود...

ابوالفضل عالی، سرپرست هیات باستان‌شناسی «تپه کوزه‌چی» در زنجان است. او در خصوص چرایی کاوش و مطالعه تپه‌کوزه‌چی می‌گوید: پروژه جدیدمان (مطالعه تپه کوزه‌چی) را یکی دو ماه پیش شروع کردیم منتهی بحث اینجا بود که چرا ما اصلا این کار را در تپه‌کوزه‌چی شروع کردیم؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که این کار به این دلیل صورت گرفت که یک سری اطلاعات جدید در خصوص معدن نمک چهرآباد به دست آوریم. ما چند فصل (یک الی دو فصل) به تنهایی خودمان روی این معدن کار کردیم و سپس چند فصل هم با آلمان‌ها بر روی کاوش معدن چهرآباد تمرکز داشتیم و قرار است که کار مشترکمان با آلمان را طی سال‌های آینده همچنان ادامه دهیم اما متاسفانه امسال به خاطر کرونا، نتوانستیم در داخل خود معدن فعالیتمان را ادامه دهیم ولی یک محوطه که ما شک داشتیم مربوط به دوره هخامنشی است و پیش از این، آن را شناسایی کرده بودیم و تصور می‌کردیم که از عصر آهن سه و دوره هخامنشی باقی مانده‌ است (محوطه تپه کوزه‌چی) را جهت مطالعه و کاوش بررسی کردیم که هدفمان هم این بود بدانیم چه ارتباطی بین تپه‌کوزه‌چی و معدن چهر‌آباد وجود دارد و امسال در این رابطه گمانه‌زنی‌هایی داشتیم و نتایج بسیار خوب هم به دست آوردیم و آثار جالب توجهی پیدا کردیم.

پیرامون محیط معدن چهرآباد چه خبر است؟

وی ادامه می‌دهد: یکی از هدف‌های ما از زمانی که در معدن نمک چهرآباد شروع به پژوهش کردیم، این بود که بدانیم که پیرامون محیط معدن چه محوطه‌های تاریخی وجود دارد به خصوص که در این منطقه هنوز کار باستان‌شناسی هم انجام نشده بود و یک محوطه ناشناخته‌ای بود که در میراث فرهنگی زنجان وجود داشت و به همین خاطر همان سال‌های اول ما آمدیم کار بررسی و شناسایی را انجام دادیم و در بررسی و شناسایی حدود 20 محوطه مربوط به دوران مختلف را پیدا کردیم که بعضی از آنها مربوط به دوره‌های پیش از اسلام و برخی پس از اسلام و برخی دیگر پیش از تاریخ بودند و ما خودمان تعجب می‌کردیم که در این منطقه آثار پیش از تاریخی یافت شده است. در مطالعات و کاوش‌های ما آثاری از دوره‌ها مربوط به دوره هخامنشی و ساسانی و اسلامی که خود شامل دوره سلجوقی، ایلخانی و صفوی و قاجار و پهلوی می‌شود استخراج داشتیم، در این میان آثار دو دوره برای ما بسیار حائز اهمیت بود که یکی مربوط به دوره هخامنشی و دیگری مربوط به دوره ساسانی بود.

محوطه صنعتی در کاوش‌های تپه‌کوزه‌چی یافت شد

به گفته عالی، یک محوطه صنعتی در کاوش‌های تپه‌کوزه‌چی یافت شد که جایی بود که در آن فلز ذوب می‌کردند و این یافته از یافته‌های مهم برای باستان‌شناسی در این زمینه بود به ویژه در استان زنجان که این کارگاه در واقع اولین کارگاه صنعتی ما از دوران پیش از اسلام است و این موضوع بسیار اهمیت دارد و می‌تواند اطلاعات زیادی را در این زمینه که این افراد فلز آهن را از کجا و از کدام معدن به دست می‌آورند و چگونه کار ذوب فلز را انجام می‌دادند و این را چطور به تولیدات فلزی تبدیل می‌کردند در اختیار ما قرار بدهد. به ویژه اینکه حدس می‌زنیم که این یافته مربوط به دوره آهن سه و دوره هخامنشی یعنی حدود 2 هزار و 600 سال پیش باشد و این یافته می‌تواند همزمان با معدن چهرآباد باشد و شاید فرضیه‌ای که ما در این زمینه داریم، درست باشد البته باید در سال‌های آینده آن را اثبات کنیم و پس از اینکه مطالعات آزمایشگاهی ما تمام شد ببینیم که آیا معدنکاران چهرآباد از این منطقه ابزارهایشان را تهیه می‌کردند یا خیر؟ ضمن اینکه امیدواریم در ایام کرونا که امکان کاوش در معدن چهرآباد وجود ندارد، بتوانیم غیر از تپه‌کوزه‌چی یک یا دو محوطه دیگر هم از دوره ساسانی حفاری کنیم تا بتوانیم اطلاعات بیشتری در این زمینه به دست آوریم.

اعتبارات کاوش معدن چهرآباد از دانشگاه بوخوم آلمان تامین می‌شود

او اظهار می‌کند: برخی می‌گویند که چرا ما کار خود را تنها روی معدن چهرآباد متمرکز کرده‌ایم و بر روی سایر مراکز استان مطالعه و کاوش نداریم؛ در این زمینه باید اذعان کرد که ما اعتبارات پژوهشی محدودی در زمینه کارهای باستان‌شناسی داریم و امسال و سال گذشته اصلا این اعتبارات به اداره میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان تعلق نگرفت اما کاری که در معدن چهرآباد و محوطه‌های پیرامونی آن در حال انجام است با کمک و هزینه موزه و دانشگاه بوخوم آلمان است و به همین خاطر است که ما توانسته‌ایم کار معدن چهرآباد را خوب پیش ببریم.

3دوره ریزش معدن چهرآباد در دو دوره هخامنشی و ساسانی

وی در خصوص ماجرای غریب مردان نمکی می‌گوید: تاکنون از معدن چهرآباد بالغ بر 6 مومیایی طبیعی پیدا کردیم که به مردان نمکی معروف هستند. این افراد در واقع کارگران معدن بوده‌اند و وقتی معدن در یکی و دو دوره مختلف مثل دوره هخامنشی و ساسانی ریزش کرده است این افراد کشته شده‌اند و زیر آوار مانده‌اند و وقتی نمک دور آن‌ها را گرفته است برخی از آنها مثل شماره چهار خیلی سالم مانده است و برخی مثل شماره 5 مردان نمکی تنها بخشی از بدن آن سالم باقی مانده است .

وی ادامه می‌دهد: ما از دو دوره زمانی متفاوت (دوران هخامنشی و ساسانی) این مومیایی‌ها را داریم. که بیانگر این موضوع است که در دوره هخامنشی (حدود سال‌های 350 پیش از میلاد مسیح) یک بار اتفاقی در این معدن افتاده است و تعدادی از معدن‌کاران مرده‌اند( شماره 3 و 4 و 5 مردان نمکی) پس از این اتفاقی که افتاده معدن برای مدتی متروک بوده است تا دوباره در دوره ساسانی‌ها این معدن را برای استخراج بازگشایی کرده‌اند و در دوره ساسانی دو بار نیز حادثه ریزش معدن اتفاق افتاده است (یک بار اوایل دوره ساسانی و بار دیگر در اواخر دوره ساسانی) و در هر دو دوره هم تعدادی از معدن‌کاران مرده‌اند که بقایای آنها به دست آمده است. در اوایل دوره ساسانی ( حدود هزار و 700 سال پیش ) مرد نمکی شماره یک مرده است و در اواخر دوره ساسانی هم هزار و600 سال پیش است مردان شماره2 و 6 مرده‌اند.

تعداد مردان نمکی ممکن است افزایش یابد

به گفته این باستان‌شناس اینکه تاکنون حدود 6 مورد مومیایی پیدا شده است بیانگر این نیست که دیگر مومیایی در این منطقه نیست در شرایط حاضر حدود 8 بقایای انسانی از این معدن پیدا شده است ولی این طور نیست ما بگوییم تنها همین بقایا در این معدن موجود است؛ چرا که ممکن است تعداد زیادی از این کارگران در این معدن دفن شده باشند اما این تعداد را در محوطه‌ای که ما کاوش کرده‌ایم، پیدا کرده باشیم و ممکن است به مرور و با کاوش‌های بیشتر تعداد بیشتری از این مردان نمکی کشف شود.

نمک کالایی با ارزش

به اعتقاد عالی در حال حاضر نمک با قیمت پایین در دسترس همه افراد است و در ایران معادن نمک به وفور یافت می‌شود اما واقعیت این است که نمک در دوره باستان در ایران به این راحتی به دست نمی‌آمده است و همه جا نبوده است و تنها برخی از معدن مثل معادن چهرآباد شناسایی شده بودند.

وی در این رابطه می‌افزاید: مساله دوم اینکه نمک در این دوره به عنوان یک کالای تجاری (به کشورهای شرق آسیا که نمک ندارند) صادر می‌شده است و همین موجب ارزشمند شدن این محصول بوده است. ضمن اینکه نمک تنها برای مصرف خوراکی نبوده است و در مصارف دیگر مثل ساخت لبنیات و چرم‌سازی و در مساله نمک سود کردن خوراکی‌ها برای نگهداری مواد غذایی استفاده می‌شده است و به همین دلیل است که معدنکارانی که در چهرآباد پیدا می‌شوند اصلا اهل زنجان نیستند و از جاهای دور برای کار در معدن نمک می‌آمدند چرا که هم در دوره هخامنشی و هم در دوره ساسانی نمک به عنوان یک کالای ارزشمند شناخته می‌شده است.

مردان نمکی زنجانی نیستند

به گفته او اکنون بر اساس مطالعات آزمایشگاهی که صورت گرفته است به نتایج جالبی در این خصوص رسیده‌ایم. ما چند کار آزمایشگاهی انجام دادیم که یکی از این موارد استخراج دی ان ای بود که مشخص شده است که این افراد جزو اقوام ایرانی و آسیایی هستند یعنی خارج از ایران نیستند (غیر از یک نمونه شماره 6 که هنوز جای بحث دارد چرا که شماره 6 ما جزو گروهای نژادی اروپایی شرقی است) یک آزمایش بسیار مهم دیگر نیز انجام شده است که این هم دانشگاه آکسفورد انجام داده است یعنی کار خیلی دقیقی است که آن هم مطالعه ایزوتوپ کربن و نیتروژن است که نشان می‌دهد در دوره هخامنشی و ساسانی معدنکارانی که در معدن فعالیت داشتند از بومیان منطقه زنجان نیستند و از مناطق دیگری آمده‌اند و در دوره هخامنشی از شرق ایران و در دوره ساسانی از حوالی تهران و یا قزوین و ساحل دریای مازندران برای کار به معدن چهرآباد آمده‌اند.

معدن چهرآباد؛ دنیایی از کار علمی

به اعتقاد او اگر تا چند سال پیش نگاه مردم به معدن چهرآباد این بود که چند مومیایی در این منطقه پیدا شده است که در این معدن کار می‌کردند اما اکنون کارهای تحقیقاتی در خصوص این موضوع در حال انتشار است و نگاه‌ها به این مساله حساس‌تر شده است و اهمیت این معدن افزایش یافته است و کلی اطلاعات در خصوص فرهنگ پیش از اسلام از طریق این محوطه به دست آمده است ضمن اینکه اگر در آینده این معدن به یک سایت گردشگری تبدیل شود، سایتی خواهد بود که پشت آن دنیایی از کار علمی قرار دارد و می‌توان در این خصوص اطلاعات زیادی به مخاطبین داد.

زهره میرعیسی خانی

انتهای پیام