پایگاه خبری صدای زنجان- امروز در دنیای مدرن ثبت گذشته با شیوه تاریخ شفاهی در زمینه هویت یک محله یا منطقه موثر است و برای اینکه هویت و بافت یک محله قدیمی حفظ شود، نیاز است تا با تکیه بر تاریخ شفاهی گذشته آن ثبت و ضبط شود. دومین محله‌ای که در استان زنجان از گذشته برجای بوده است و اطلاعات بیشتری نسبت به سایر محلات در مورد آن موجود است زینبیه است.

حسن حسینعلی، پژوهشگر و محقق در حوزه زنجان‌شناسی در رابطه با تاریخ این محله با اشاره به اینکه شاید پس از محله حسینیه، دومین محله‌ای که بیشترین اطلاعات نسبت به آن وجود دارد، زینبیه باشد، می‌گوید: در اسناد مکتوب و تاریخ شفاهی که نسل به نسل منتقل می‌شود، مدارکی دال بر وجود این محله در دوره‌های گذشته وجود دارد. در قدیمی‌ترین منابع مکتوب (دارالعرفان) از این محله با عنوان «دلی‌لر» یاد می‌شود که به نظر می‌رسد ترجمه این لغت به دیوانگان در این منابع جهت‌گیری شده باشد که در این رابطه توضیحاتی ارائه خواهم داد.

وی ادامه می‌دهد: اسناد نشان می‌دهد که این نام (دلی‌لر) تا دهه 30 به محله زینبیه اطلاق می‌شده است و پس از آن رفته‌رفته به دلیل بار معنوی تکیه زینبیه که اکنون «مسجد زینبیه»است، به عنوان محله زینبیه تغییر یافته است.

به گفته این محقق از تکیه زینبیه در متون دوره ناصری نام برده شده است که از این موارد می‌توان به کتاب «دارالسعاده زنجان»و «سفرنامه مهندس عبدالله» اشاره کرد.

ترجمه واژه «دلی» به دیوانه یک ترجمه جهت‌گیری شده است

حسینعلی با بیان اینکه از محتوای کتاب «دارالعرفان زنجان» یک سری مطالب مفهوم می‌شود که بر این اساس می‌توان اذعان کرد که راوی کتاب «خان میراشرف» و یا به روایت دیگر «میرافضل» اهل شرق زنجان و از طرفداران حقیون بوده است، می‌گوید: به سبب همین موضوع است که این راویان محله زینیه را با عنوان «دلی‌لر محله‌سی» عنوان می‌کنند که به همان «محله دیوانگان، ساحره‌ها و جادوگران» ترجمه می‌شود که در واقع روایت خصمانه راوی کتاب از این محله است، و این لقب منفی است که به سبب جهت‌گیری راوی نسبت به این موضوع به این محله اطلاق شده است.

وی با اشاره به دو دستگی زنجان و تقسیم آن به «حقیون» و «ناحقیون» اظهار می‌کند: ماجرا از این قرار است که در دوره «کریم‌خان زند»؛ پس از شکست «ذوالفقارخان افشار خمسه‌ای» از «علی مرادخان زند»؛ در مدت غیبت «ذوالفقارخان» دو دستگی‌ای بین اعضای شهر و مخصوصا محلات شرق و غرب زنجان ایجاد می‌شود که در کتاب تاریخ دارالعرفان از این دو دستگی با عنوان «حقیون» و «ناحقیون» نام برده می‌شود. اطلاق این دو دستگی به «حقیون» و «ناحقیون» تنها یک عنوان است و دلالتی بر روی حق و یا ناحق بودن آن‌ها ندارد.

واژه «دلی» با معنایی مثبت

این محقق با بیان اینکه پشت کلمه «دَلی» که معادل این کلمه در فارسی «شیدا» و یا «دیوانه» و در عربی «مجنون» است؛ چندین مفهوم نهفته است که به نظر می‌رسد معنای «دلاور و بی‌باک» بیشتر با دلیل نام‌گذاری محله زینبیه به «دلی‌لر» نزدیک باشد که با توجه به حماسه توده ترکی که «کوراوغلی» یا «قیرخ دلی‌لر» که در این داستان‌ها «دَلی» با عنوان «دلاور» معنا می‌شود و منظور دیوانه نیست.

حسینعلی با اشاره به اینکه در ادبیات عامیانه گاها شاهد هستیم به کسی دیوانه یا مجنون اطلاق می‌شود که دلاور باشد، می‌گوید: به نظر می‌رسد این کلمه بار منفی در این زمینه نداشته باشد، مخصوصا که «دَلی حمید» برای مدت کوتاهی، حاکم زنجان بود. بر همین اساس می‌توان اذعان کرد که اگر واژه «دلی» بار مفهومی بدی داشت؛ مسلما نبایستی مدت دو قرن روی محله زینبیه باقی می‌ماند و کاربرد می‌داشت.

دلایل تغییر نام «دلی‌لر» به «زینبیه»

این محقق با بیان چند دلیل برای تغییر نام این محله به زینبیه می‌افزاید: یکی از مواردی که رفته رفته موجب تغییر نام این محله به زینبیه می‌شود؛ این است که به مرور زمان بار منفی واژه «دَلی» بر جامعه غلبه کرده است و از همین رو نام این محله به تغییر یافته است. اگر چه در ترکیه هنوز نام خانوادگی‌هایی نظیر «دلی احمد» و یا «دلی امیراوغلی» رواج دارند و اگر این نام خانوادگی منفی بود؛ قطعا امروزه در ترکیه استعمال نمی‌شد. اما در زنجان بار منفی کلمه بر بار مثبتی که این کلمه داشته است، غلبه کرده است و از همین جهت نام «دلی‌لر» تغییر یافته است.

به گفته این زنجان‌شناس علت دیگری که موجب تغییر نام این محله به «زینبیه» می‌شود؛ این است که رفته‌رفته بار معنوی تکیه زینبیه و تاثیری که این تکیه بر مردم این ناحیه می‌گذارد؛ موجب می‌شود که این محله به این نام اطلاق شود.

وی با بیان اینکه اگرچه از استاد «شاهمحمدی» و دو سه تن دیگر مخصوصا از «مرحوم حاج امامعلی سرداری» در مورد اطلاق نام «دلی‌لر» به محله زینبیه در دهه سی روایت‌های متفاوتی وجود دارد که اذعان می کند به دلیل اینکه در این منطقه تعداد مجانین و دیوانه ها بیشتر بوده است، به این نام اطلاق شده است، منتهی به نظر می‌رسد وجه تسمیه این موضوع اشتباه باشد چرا که این دلایل بیشتر باورها و پندارهای عامیانه است و نمی‌توان به این دلایل استناد کرد. ضمن اینکه اطلاق نام این محله به دلی لر محدود به دهه 30 نیست و این نام بالغ بر دو قرن استعمال می شده است که دو سند مهم در این زمینه «تاریخ دارالسعاده زنجان» و «دارالخمسه» روی این امر صحه گذاشتند.

به گفته حسینعلی مسلما مستندات زیادی هم در این زمینه وجود دارد که باید مورد بررسی قرار بگیرد. منتهی مراتب به جهت اینکه این مستندات بیشتر به صورت کتب خطی هستند، اکنون امکان استفاده از آنها نیست و بایستی این نسخ خطی در دسترس قرار بگیرند تا بتوان از اطلاعات آن بهره برد و اطلاعات جدیدی در این زمینه به دست آورد و بر صحت و یا رد این موضوعات تاکید کرد.

تاریخچه مسجد زینبیه

از تاریخچه زینبیه زنجان اسناد مکتوب زیادی در دسترس نیست. اما نقل قول‌های فراوانی سینه به سینه درباره این مسجد گفته شده است. یکی از این موارد این است که در روزگار گذشته باغچه‌ای درون کهن دژ زنجان قرار داشته است. صاحب باغچه هر روز از گوشه‌ای از باغچه که در آن گل‌های محمدی روئیده بود صدای ناله و «یا زینب» می‌شنود، حتی گاهی گویی چراغی زیر گل‌ها روشن می‌شود. بدین ترتیب صاحب باغچه تصمیم می‌گیرد آن قسمت را به تکیه‌ای تبدیل کرده و نام آن را زینبیه بگذارد. از این رو محلی که باغچه در آن قرار داشت از آن زمان تاکنون به محله زینبیه معروف می‌شود.

به گفته حاج‌سجاد احمدپور، رئیس هیئت امنای مسجد زینبیه، این اتفاق بین سال‌های ۱۰۲۰ تا۱۰۲۲ هجری قمری رخ داده است .تا زمانی که صاحب باغ زنده بود هر ساله در ایام محرم و صفر به مدت دو ماه محل مذکور را سیاه‌پوش می‌کرده و مراسم عزاداری و سوگواری سالار شهیدان و سرور آزادگان جهان در آن محل برگزار می‌شده است. او در زمان حیات خود وصیت می‌کند پس از وفاتش، مراسم عزاداری را همه ساله برگزار و هزینه آن را از عایدی باغچه تامین کنند.

به گفته احمدپور این محل سه بار تجدید بنا شده است، بار اول در سال ۱۰۹۲ هجری قمری زینبیه با تیر چوبی تجدید بنا می‌شود، بار دوم در سال ۱۲۹۲ بانویی به نام «زینب خانم» هزینه تبدیل آن را به مسجد متقبل می‌شود و برای سومین بار در سال ۱۳۹۵ هجری قمری مطابق با سال ۱۳۵۴ شمسی به همت مردم زنجان و عاشقان اهل بیت این مسجد تجدید بنا شده است.
در چند سال اخیر نیز برای رفع کمبود فضا چهار باب از ساختمان‌های همجوار مسجد خریداری شده و در توسعه مسجد زینبیه اعظم زنجان از آن استفاده شده است.

هوشنگ ثبوتی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه، در خصوص تاریخچه و میزان قدمت مسجد زینبیه اعظم زنجان اظهار کرده است که این مسجد داخل کهن دژ اصلی خاستگاه شهر زنجان است و در قلب مرکزی شهر قرار دارد. متاسفانه وقف‌نامه و یا کتیبه‌ای در خصوص مسجد زینبیه اعظم زنجان در دست نیست.

وی در این زمینه افزوده است: بنای مسجد فعلی، قدمتی ۱۳۰ ساله دارد و به عبارتی در سال ۱۳۰۰ هجری قمری احداث شده است. این مسجد یکی از مساجد شبستان شهر زنجان است با قوس‌های یک مرکزی است و سبک معماری اسلامی بوده و با پوسته سنتی از سازه مدرن ساخته شده است.

انتهای پیام

خبرنگار : زهره میرعیسی‌خانی