این مجموعه در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نیز در اطراف گنبد قرار دارد و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اتاق‌های بالا با گچ‌بری‌ها و آجرهای رنگارنگ تزیین شده. در حاشیه طاق‌ها آیات قرآنی و اسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.

تزیینات و چگونگی ساخت این آرامگاه در واقع نقطه‌ی عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی جدا شده‌است.

ابوالفضل عالی (مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه) با اشاره به آنکه این مجموعه با چالش‌ها و مشکلات زیادی روبه‌روست، گفت: با توجه به اعتباراتی که داریم دو کارگاه حفاظت و مرمت را راه اندازی و کار را آغاز کردیم. یکی از این کارگاه‌های حفاظت و مرمت به برج شمال شرق ارگ اختصاص یافته چراکه بخشی از قسمت بالایی آن تخریب شده و سعی کردیم با تعدادی از سنگ‌هایی که از سال‌های گذشته باقی مانده بود، تا حدودی کارهای مرمت برج و بازسازی را انجام دهیم. اما از آنجایی که طی چند سال اخیر سنگ خریداری نشده و تعداد سنگ‌های باقی مانده اندک است، قصد داریم برای احیای برج و بارو از معدنی که در نزدیکی محوطه قرار دارد، سنگ خریداری کنیم از این رو بخشی از اعتبارات مجموعه را به خریداری این سنگ‌ها اختصاص داده‌ایم تا در کارگاه سنگ، سنگتراش‌ها روی آن کار کنند.

او ادامه داد: مرمت رواق غربی را نیز در دست داریم. در این بخش با رطوبت روبه رو هستیم از این رو انجام کارهای آسیب‌شناسی منشا رطوبت ضروری است تا بتوانیم کارهای حفاظتی را آغاز کنیم. این رطوبت سال‌هاست در این بخش وجود دارد و حتا بخشی از گچ‌بری‌های رواق غربی را از بالا تخریب کرده بود. البته این گچ‌بری‌ها در گذشته مرمت شده بودند و آنچه اکنون هم تخریب شده همان گچ‌بری‌های مرمت شده هستند. رطوبت به این بخش خیلی نفوذ کرده و برای آنکه به منشاء این رطوبت دست یابیم باید کارهای ویژه‌ای انجام دهیم و اکنون هم بخشی از این کارها انجام شده است. گچ‌های مرمت شده را باز کردیم و مهم‌ترین کار ما شناسایی منشاء رطوبت برای انجام کارهای حفاظتی و مرمتی است.

عالی درخصوص وضعیت کلی گنبد سلطانیه و شرایط کاشی‌های گنبد گفت: یکی از مشکلات بزرگی که با آن روبه رو هستیم آن است که کاشی‌های گنبد که حدود ۱۴ سال پیش مرمت شدند، اکنون در وضعیتی بد و درحال تخریب هستند. بزرگترین معضل ما در گنبد سلطانیه، کاشی کاری خود گنبد است. درواقع کاشی کاری‌هایی که مرمت شده‌اند در حال از بین رفتن هستند. برای تمام گنبد در آن سال‌ها کاشی‌های جدید گذاشته شد اما اکنون در حال پوسته پوسته شدن وور آمدن هستند.

مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه دلیل تخریب کاشی‌هایی که هنوز دو دهه هم عمر آن‌ها نمی‌گذرد را تعجیل مسئولان وقت برای نصب این کاشی‌ها توسط استاد کار وقت عنوان کرد و گفت: در آن زمان مسئولان امر فشار زیادی به استادکار برای اتمام هرچه سریعتر مرمت و نصب کاشی‌ها می‌آوردند چنانکه حتا زمانی برای آزمایش کیفیت کاشی‌ها و مصالح نیز نبود و مسئولان وقت خواستار باز شدن هرچه زودتر داربست‌ها بودند. از این رو نه تنها کاشی‌ها کیفیت خوبی ندارند ضمن آنکه در نحوه اجرا نیز با مشکلاتی روبه رو هستند. این کاشی‌ها علاوه بر آنکه لعاب پَر شده‌اند، بسیاری از آن‌ها از جای خود هم درآمده‌اند و دچار بیرون زدگی شده‌اند که نگران کننده است. این امر سبب نفوذ رطوبت به بخش داخلی گنبد شده. با وجود آنکه گنبد دو پوسته است اما در زیر گنبد با مشکلات زیادی روبه رو هستیم. از این رو در صورت تامین اعتبارات کار تثبیت و تعویض کاشی‌های گنبد را نیز انجام خواهیم داد. میزان تخریب خیلی زیاد است از این رو باید بتوانیم تصمیم بگیریم که چه کاری باید انجام دهیم.

او تاکید کرد: البته سلطانیه در منطقه‌ای قرار دارد که اقلیم آن برای کاشی‌های لعابدار مناسب نیست و سرمای هوا آسیب‌های زیادی به کاشی‌ها وارد می‌کند و دوام آن را کاهش می‌دهد. هرچند کاشی‌های این گنبد در زمان ایلخانیان گذاشته شده بود اما نمی‌دانیم تا چه زمانی حفظ شده‌اند چراکه از حدود ۵ دهه پیش که مرمت سلطانیه آغازشد بر اساس تصاویر قدیمی شاهد آن بودیم که بخش زیادی از کاشی‌های گنبد از بین رفته بود از این رو درحال حاضر تقریبا تمام کاشی‌های گنبد جدید هستند. با این وجود عمری ۱۴ یا ۱۵ساله برای کاشی‌هایی که جدید نصب شده‌اند خیلی کم است و برخی از پایگاه‌ها کاشی‌هایی تولید می‌کنند که بر اساس گفته خودشان می‌تواند چند صد سال عمر کند. البته سلطانیه محلی نیست که بتوان کاشی‌هایی با عمر زیاد را در آن قرار داد.

عالی در پاسخ به سئوالی درخصوص آسیبی که تخریب کاشی‌های گنبد به این مجموعه میراث جهانی از لحاظ نفوذ رطوبت وارد کرده، گفت: زیر گنبد مملو از تزیینات است. اکنون رطوبت در زیر گنبد وجود دارد. هرچند آسیب جدی به تمام بخش‌ها وارد نشده اما بخش‌هایی هستند که در گذشته مرمت و بازسازی شده‌اند و اکنون نیز در معرض تخریب قرار دارند. گنبد این مجموعه چالش بزرگی برای حفظ بنا به شمار می‌رود. باید تصمیم اساسی در این خصوص گرفته شود. از این رو هیات راهبردی با حضور اساتید مرمت و معماری و… در این خصوص تشکیل دادیم تا تصمیمی درست اخذ شود. بحث حفظ میراث جهانی در میان است و باید دراین خصوص مشورت دریافت کنیم.

مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه همچنین از پیشنهاد برنامه کاوش در محوطه و انجام این مهم به شرط تامین اعتبارات خبر داد و گفت: سال‌هاست کاوش در این محوطه تمام شده و با وجود آنکه صحبت‌هایی با پژوهشکده باستان‌شناسی و موسسات علمی و دانشگاه‌ها شده است، اگر امکانش باشد گورستان سلطنتی و حد فاصل دروازه شمالی و جنوبی را کاوش خواهیم کرد.

به گفته او، بعد از دوران کرونا، میزان گردشگران مجموعه گنبد سلطانیه افزایش یافت البته تعداد گردشگران خارجی نسبت به سال‌های گذشته خیلی کاهش داشته اما گردشگران داخلی همیشه از این مجموعه دیدن می‌کنند و اکنون نیز فصل سفر به این منطقه است.

از معدن چهر آباد چه خبر؟

عالی درخصوص وضعیت معدن چهر آباد نیز گفت: از آنجا که کارهای پژوهشی در این حوزه با کمک هیات آلمانی انجام می‌شد از این رو اکنون با توجه به مشکلاتی که وجود دارد طرف آلمانی نتوانسته در ایران حضور یابد و حدود یک سال است که کار متوقف شده است. در صورتی که مجوزهای لازم از سوی میراث‌فرهنگی ارائه شود، کار را آغاز خواهیم کرد چراکه آلمانی‌ها همچنان علاقه‌مند هستند که کار را از سر گیریم.

او ادامه داد: آبرسانی به معدن و روستای همجوار را آغاز کردیم و لوله کشی کردیم و چاه حفر کردیم؛ امیدواریم به زودی اتمام یابد. درحال حاضر هیچ تعرضی به معدن چهرآباد نمی‌شود و مشکلی در این خصوص وجود ندارد. طرح مطالعاتی درخصوص تبدیل معدن نمک به سایت موزه را در اولویت قرار داده‌ایم که در حوزه جذب گردشگر تاثیرگذار خواهد بود.

معدن نمک چهرآباد مهم‌ترین معدن استخراج نمک در دوره هخامنشی و ساسانی است. مردان نمکی یافت شده نیز گویای همین مطلب است. چرا که مردان نمکی شماره‌های ۳.۴ و ۵ مربوط به دوره‌ی هخامنشی ۳۵۰ سال قبل از میلاد و شماره یک و ۲ نیز مربوط به دوره ساسانی است.

منبع: ایلنا