زهره میرعیسی‌خانی - جوک یک پدیده اجتماعی است. فضاهای مختلف اجتماعی را هدف گذاری می کند، در جامعه تولید می شود، توسط افراد جامعه منتقل می شود و کارکردهای اجتماعی متعددی به خود می گیرد.

اگر جوک ها را به عنوان ساختارهایی زبانی هم در نظر بگیریم، باز هم با توجه به تعبیر برخی از زبان شناسان از جمله فردینان دوسوسور که معتقد است «زبان پرورده جامعه است» متوجه می شویم  این عامل زبانی حتی از منظر زبان شناسی هم، ریشه از جامعه خود می گیرد. مشابه چنین نظری را در میان آرا اصحاب طنز و طنزپردازان نیز می توان مشاهده کرد. به عنوان مثال عمران صلاحی از جمله طنزپردازان شناخته شده ایرانی حالتی عام را برای این عامل زبانی در نظر می گیرد و معتقد است «فکاهه، هزلی است که از جنبه خصوصی درآید و جنبه عام بگیرد.»

جوک ها به عنوان عامل های کلامی، در جوامع مختلف شکل های مختلفی به خود گرفته اند. از ورود جوک و ناقلین آنها به عرصه های عمومی، سیاسی و حتی تبدیل شدن آنها به بخشی از مناسک مذهبی در برخی قبایل گرفته تا بیان جوک ها در اتاق های خواب که شخصی ترین عرصه های اجتماعی محسوب می شوند.

در این میان «جوک»، «جوک سازی» و «جوک گویی» به ویژه با بهره گیری از تکنولوژی در عرصه ارتباط جمعی، چند سالی است که بیش از گذشته در حوزه علوم اجتماعی ایران مطرح شده است و رفته رفته تبدیل به یک مسئله اجتماعی شده و حساسیت هایی را به دنبال داشته است. ما برای مرده و زنده جوک می گوییم. تا همین چند سال پیش بخش عمده جوک ها با محوریت گروه های قومی ساخته و منتشر می شدند اما اکنون گروه های جنسیتی، روابط خویشاوندی، جوک هایی با محوریت شخصیت ها و… به بخش غالب جوک های ایرانی تبدیل شده اند، تا آنجا که حتی جوک هایی که تا چند سال پیش با محوریت گروههای قومی ساخته می شدند، اکنون با تعویض این گروه های قومی به شخصیت های جدید (مانند گروه های جنسیتی و…) به گونه ای جدید بازتولید می شوند.

در فضای امروز جامعه، جوک ها دامنه وسیع تری پیدا کرده و از تنوع بیشتری برخوردار شده اند. داور فوتبال سوت اشتباهی بزند برایش جوک می سازیم، به نوجوانانمان تجاوز شود برایش جوک می سازیم، دختری ایرانی به فضا برود جوک می سازیم و حتی چهره های مطرح فکریمان مانند شریعتی و… نیز از این پدیده جوک سازی در امان نمانده اند. گو اینکه به نظر می رسد با افزایش شبکه ها و ارتباطات اجتماعی، با جامعه ای پیچیده تر مواجه شده ایم که این جامعه پیچیده، مسائل و دغدغه های پیچیده تر و جدیدتری را برای افرادش به وجود آورده است.

پدیده جوک در ایران که باتوجه به رشد دسترسی عموم مردم به شبکه های اجتماعی مجازی و اینترنت چند سالی است در حال تبدیل شدن از قالب گفتاری به قالب نوشتاری است، حتی تا بدانجا پیش رفته که رسم الخط مخصوص و ادبیات مخصوص به خود را نیز یافته است. اهل جوک «آیا» را «عایا» می نویسند و دست به تولید جوک هایی می زنند که تنها در قالب های نوشتاری وجه طنز می یابند. جوک هایی که بین خط اول آن با خط انتهایی اش چندین نقطه و فاصله قرار گرفته، از همین دسته جوک ها هستند که به نوعی مخاطب را به بازی تصویری نیز می کشند.

با آنکه جوک ها را می توان در حوزه های زیست شناسی، روان شناسی، زبان شناسی و… بررسی نمود، اما باتوجه به عاملیت ویژه ای که این پدیده در عرصه اجتماعی ایفا می کند، در این نوشتار جوک را از منظر جامعه شناختی مورد بررسی قرار می دهیم. از این منظر سعی می کنیم با سطح تحلیلی کلان به پدیده جوک در فضای امروز جامعه ایرانی نگاه کنیم و با مفاهیم مرتبط با جامعه شناسی ارتباطات، نسبت به تشریح و بازشناسی این پدیده اجتماعی بیشتر تأمل کنیم.

در این زمینه «تورج عقدایی» استاد ادبیات و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد زنجان، با اشاره به اینکه واژه جوک یک واژه بیگانه است، گفت: این واژه را می‌توان به شوخی و طنز و تعریض تعریف کنیم منتهی هر یک از این موارد یک تعریف برای خود دارد که می‌تواند گفت مرزهای مشترکی پیدا می‌کنند در حین اینکه در مجموع هر یک خاص هم هستند.

وی ادامه داد: با توجه به اینکه جوک تقریبا عامیانه‌ترین این موارد به حساب می‌آید یعنی اگر برای مثال شما به سراغ طنز بروید پیچیدگی‌های خاصی در طنز مشاهده می‌کنید و در تعریض این پیچیدگی‌ها شاید بیشتر هم شود ولی جوک بسیار عوامانه است و به واسطه آن یک مسئله جدی دست انداخته می‌شود.

استاد ادبیات دانشگاه آزاد زنجان با اشاره به اینکه در هر جا که جامعه دچار معضلاتی شود که مردم آزادانه نتوانند آن معضلات را مستقیما مطرح کنند و در حقیقت از مسئولین بخواهند که در صدد رفع این مشکلات برآیند، ناگزیر به جوک و طنز و تعریض و این گونه موارد روی می‌آورند.

عقدایی با اشاره به اینکه این مسئله مربوط به امروز و دیروز نیست، گفت: این مسئله از قدیم الایام هم وجود داشته است و امروز هم در جامعه شاهد این موضوع هستیم و مربوط به یک جامعه خاص هم نمی‌شود و می‌توان اشاره کرد که برخی از جوامع مثل جامعه ما مردمش همواره دارای ذوق و طبع خاصی بوده‌اند که تقریبا هر چیزی که شما فکر کنید که امکان بیان آن از سوی مسئولین و غیر‌مسئولین وجود دارد، ذوق مردم ایران می‌تواند این موارد را تبدیل به گونه از شوخی و طنز و تعریض و غیره کند.

وی خاطرنشان کرد: هر جایی که شوخی وجود دارد مطمئنا در پشت پرده یک قضیه جدی نیز مشاهده می‌شود یا به عبارت دیگر شما می‌توانید این گونه مسائل را مطرح کنید که معمولا ما هر شی و یا موردی را بر اساس ضدش می‌شناسیم و هر جایی جد وجود دارد طنز هم وجود دارد یا به عبارتی هر جایی که طنز و شوخی وجود دارد شک نداشته باشید که یک مسئله جدی بوده است که ما به هر دلیلی نتوانستیم آن را مطرح کنیم و حال این مسئله را به شکل جوک و شوخی مطرح می‌کنیم و به طرف مقابلمان می‌گوییم که این مسئله وجود دارد اما چون من نمی‌توانم به صورت آشکارا به طرح این مسئله با شما بپردازم ناچارا باید آن‌را به شکل شوخی با شما در ارتباط بگذارم.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: وقتی شما با کسی از باب شوخی در می‌آیید و او اعتراض می‌کند شما با بیان اینکه شوخی کردم برای خود راه فراری را ایجاد می‌کنید تا از زیر بار این مسئله خارج شوید در حالی که اگر این مسئله را به جد گفته باشید راه فراری نیز وجود نخواهد داشت و چه بسا تنبیه و توقیف هم شوید و این مسئله در واقع با تعامل انسان‌ها در جامعه در ارتباط است و در زمانی‌که تعامل انسان‌ها با دولت، حکومت و نهادهای اجتماعی و هر جایی که انسان‌ها با آن سرکار دارند در مجموع می‌توان گفت که این موارد در آنجا بیشتر خود را نشان می‌دهند پس ناگزیر اگر ما بخواهیم که این موارد در جامعه ای وجود نداشته باشد بایستی همه چیز اصلاح شود اما  به طور قطع هیچ وقت، هیچ چیز نمی‌تواند درست شود و این مسئله تنها مربوط به جامعه ما نیست و در همه جوامع این مسائل وجود دارد و همیشه جایی برای شوخی‌ها و طنزها و این دست از مسائل در جوامع وجود خواهد داشت. بنابراین، این ذوق آدم‌ها را نشان می‌دهد تا به دلیل اینکه این قبیل از مسائل در جامعه وجود دارد این ذوق هم تحریک می‌شود و موجب بیان مسائل به شکل طنز می‌شود و به زعم بنده این مسئله خود بسیار خوب است.

وی با اشاره به اینکه طنز و جوک و تعریض می‌توانند باعث گسترش و رشد زبان شوند، خاطرنشان کرد: وقتی فردی به جد صحبت می‌کند؛ مجبور است از نشانه‌هایی بهره ببرد که این نشانه‌ها متداول و رایج است اما وقتی از جوک و طنز بهره می‌جوییم ذوق تحریک می‌شود و شما به سمت یک سری واژه حرکت می‌کنید که چندان معمول نیست اما از آن کلمات استفاده می‌کنید و خود این موارد باعث رشد زبان نیز خواهند شد.

عقدایی با اشاره به اینکه بهتر است در جوامع جوک و طنز وجود داشته باشد چرا که این قبیل مسائل می‌تواند موجب رشد زبان شوند، خاطرنشان کرد: از طرف دیگر جوک یک راه مبارزه نیز هست و از این طریق می‌توان آن چیزی که در ذهنتان می‌گذرد و در بیان آشکارا آن مشکل دارید به شکل جوک و طنز و شوخی مطرح کنید حال چه درباره یک فرد و چه دربرخورد با یک نهاد اجتماعی و یک حکومت.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه برخی اوقات در برخی از مسائل شرعی نیز مشابه آن چه در شعرهای حافظ رخ می‌دهد می توان از زبان طنز بهره گرفت، گفت: اگر یک زمانی، جامعه به دلایلی از مسیر انحراف پیدا کند می‌توانیم با این شیوه بیان، آن‌ها را به مسیر اصلی خود برگردانیم و این در مجموع مفید است.

وی افزود: در بسیاری از حکایت‌های سعدی، ما شاهد طنزهای لطیفی هستیم که در کنار زبان بلیغ و لطیفی که شعرها و حکایت‌هایش از آن بهره‌مند است؛ می‌تواند با همان طنزها و شوخی، خیلی از مسائل و موضوعات را مطرح کند و بسیاری از انحراف‌های اجتماعی را به روش حکایت مطرح کند و همه این موارد نشان می‌دهد که این موضوع همواره‌ در جامعه‌ها وجود داشته است و بایستی برای حل دغدغه‌ها مطرح شود.