پایگاه خبری صدای زنجان- رودخانه «قزل اوزن» از مهم‌ترین رودهای کشور از غرب تا شمال ایران است که از دیرباز در طول مسیر خود نقش مهمی در زیست حاشیه‌نشینان خود دارد و خشکی آن همواره مردم را با نگرانی‌هایی روبه‌رو می‌کند.

کم‌آبی این رود، به‌عنوان شاهرگ حیاتی شهرستان طارم، زمینه‌ساز نگرانی فعالان محیط زیست این منطقه شده‌است، چراکه کم‌آبی رودخانه اکوسیستم منطقه را برهم زده و صدمه‌های جبران‌ناپذیری به محیط زیست وارد می‌کند. دراین میان شور شدن آب رودخانه به‌دلیل دبی پایین، یکی از تأثیرهای زیست‌محیطی کم‌آبی به‌حساب می‌آید و ازسوی دیگر دیدن جانوران مرده در بستر رودخانه، سبب دل‌نگرانی و آزردگی دوستداران محیط زیست می‌شود.

 امسال نیز خشک شدن آب این رود در پائین دست این رودخانه باعث مرگ ماهیان شده است. به طوری که گونه‌های جانوری مختلف که در نوع خود در کشور و حتی دنیا کمیاب و نایاب هستند؛ در همین مدت کوتاه به کام مرگ رفته و متأسفانه شاهد مرگ محیط زیست در این رودخانه مهم ایران هستیم. مطمئنا اگر این روند ادامه یابد دیگر اثری از زیست در این منطقه باقی نخواهد ماند. موضوعی که می‌تواند پیامدهای زیادی به همراه داشته باشد.

اگرچه سال گذشته «مصطفی طاهری» نماینده زنجان و طارم در مجلس شورای‌اسلامی با تأکید بر لزوم مدیریت مصرف آب اظهار کرده بود مشکل کم‌آبی در استان زنجان بسیار نگران‌کننده است و باید جلوی برداشت‌های غیرمجاز آب در زنجان گرفته شود و ادامه داده بود که هرچند پیگیری‌های لازم برای تزریق آب به قزل‌اوزن انجام شده، اما باید برای رفع اصولی این مشکل، ستاد اجرایی مدیریت منابع آبی استان و کمیته شهرستانی مدیریت آب در شهرستان‌های استان تشکیل شود، اما به نظر اتفاق خاصی در این زمینه نیفتاده است.

وی با بیان اینکه زنجان نهمین استان کم‌آب کشور است و خشک شدن رود قزل‌اوزن برای تأمین آب محصولات کشاورزی در شهرستان طارم مشکلات زیادی ایجاد کرده است، اظهار کرده بود که رودخانه قزل‌اوزن در مسیر خود ۱۸هزارهکتار از مزارع و باغ‌های طارم را سیراب می‌کند که با توجه به این موضوع، برای رفع مشکل کشاورزان طارمی ۲۰میلیون مترمکعب آب از سد آیدوغموش خریداری و دراین رودخانه رهاسازی شد تا کورسوی امیدی در دل کشاورزان طارم باشد.

او همچنین از ایجاد سدهای معیشتی در سر منشاهای رودخانه قزل اوزان را راهکار بلند مدت برای رفع مشکل کم‌آبی شهرستان طارم دانسته بود وگفته بود که  اگر چنین سدهایی وجود نداشته باشد، مشکل این شهرستان در زمینه آب کشاورزی رفع نمی‌شود.

از بحث حوزه کشاورزی که به حق یکی از نگرانی‌های جدی کشاورزان در مواجهه با کم آب شدن رودخانه قزل اوزن است، بگذریم باید دید که خشک شدن این رودخانه چه تاثیری بر روی اکوسیستم این منطقه می‌گذارد.

موضوعی که عباسعلی زمانی، عضو هیات علمی گروه علوم محیط زیست دانشگاه زنجان به ان اشاره می‌کند و می‌گوید: رودخانه‌ها برای چندین هزار سال به عنوان منطقه‌هایی مستعد برای سکونت انسان و حیات وحش، فرآهم آوردن زیرساخت‌های مهم شهرنشینی کارکرد داشته‌اند. آنها در طول حیاتشان منبع اصلی آب آشامیدنی، منبع خنک کننده و تعدیل کننده هوا و منبع آبیاری زمین‌های کشاورزی و مراتع، منبع تولید ماهی به عنوان تامین غذا یا ماهیگیری تفریحی بودند. زمین‌ها را در برابر سیل نیز محافظت کرده و می‌توانند ارزش فرهنگی و زیبایی و توریستی داشته باشند به عنوان تامین کننده مواد معدنی و آلی برای حاصلخیزی خاک اطرافشان نقش داشته و منبع مهمی برای تولید انرژی و ماده هستند.

خدمات پشتیبانی رودخانه به عنوان پایه‌ای برای تمام خدمات دیگر مورد نیاز است

وی ادامه داد: وجود انواع زیستگاه در رودخانه و زمین‌های اطراف سبب بوجود آمدن تنوع زیستی بی‌نظیری در این اکوسیستم‌ها شده و سلامتی را برای ساکنانش به ارمغان آورده و در واقع حیات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جمعیت زیادی از ساکنین اطراف رودخانه را وابسته خود می‌کند.

زمانی با اشاره به اینکه خدمات پشتیبانی رودخانه به عنوان پایه‌ای برای تمام خدمات دیگر مورد نیاز است، اظهار می‌کند: رودخانه اکوسیستم زندگی را برای گیاهان و حیوانات فراهم می‌کند و از نگهداری آن‌ها حمایت می کند. در چرخه مواد مغذی موجب حفظ باروری دشت سیلابی می‌شود و خدمات قابل لمس از جمله تامین غذا و برخی از داروها را به عهده دارد. همچنین برای مصارف آشامیدنی،خانگی، کشاورزی و مصارف صنعتی و کمک به چرخه‌های کربن و نیتروژن اهمیت دارد.

وی ادامه می‌دهد: آب رودخانه‌ها در تولید برق، حمل و نقل و ناوبری به کارگرفته می‌شود و متعادل کننده (بافر) جریان‌های سیلاب، فرسایش از طریق فعل و انفعالات آب زمین، و زیرساخت‌های کنترل سیل است. همچنین در خدمات فرهنگی نظیر مزایای زیبایی و معنوی و روانی و تفریحی و گردشگری نقش دارند.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: در تشدید روزافزون استفاده از زمین، استفاده بیش از حد از بستر رودخانه، افزایش بار آلودگی، کانال‌سازی، سدسازی و سایر تغییرات اساسی (از همه مهم‌تر عدم رعایت حق‌آبه محیط زیستی رودخانه) منجر به تغییر عملکردها و خدمات مرتبط موجود در مناظر رودخانه‌ای شده است. در برخی از موارد در خصوص رودخانه‌های بین‌المللی عدم وجود ساختار مناسب سیاسی سبب از بین رفتن حیات رودخانه در کشورهای پایین دست شده است.

به گفته زمانی، خدمات اکوسیستمی رودخانه‌ها رفاه را برای انسان به همراه داشته است و هر نوع تغییر در میزان کمیت و کیفیت آب رودخانه‌ها و یا در ساختار آن‌ها در ابتدا سبب به خطر افتادن زندگی انسان‌ها ساکن در حاشیه و مهاجرت آن‌ها و در گام دوم سبب بوجود آمدن چالش‌های اساسی برای زندگی افراد دورتر خواهد شد.

به اعتقاد او، وجود منابع آلوده‌کننده در بالادست رودخانه‌ها از یکسو و کاهش منابع آبی ریسک سمیت آب و تغییر کیفیت آب را افزایش داده است. رودخانه‌ها منبع اصلی تامین آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی دیگر مانند تالاب‌ها، دریاچه‌ها  و سدهای طبیعی و دست ساز نیز هستند.

وی خاطرنشان می‌کند: اکوسیستم‌های رودخانه‌ای از به هم پیوستن چندین آبراهه‌ کوچک در سرشاخه آغاز شده و در انتهای مسیر در یک پهنای بزرگ به دریاچه‌ها و دریاها وصل می‌شوند. رودخانه در طول مسیر آبادی و آبادانی را همراه دارد. اکوسیستم‌های رودخانه‌ای تحت تأثیر فرآیندهای طبیعی و تأثیرات انسانی در مقیاس‌های مکانی و زمانی مختلف قرار دارند. از یکسو تغییر اقلیم سبب تغییر الگوهای هیدرولوژیکی مانند جریان فصلی و جریان‌های شدید می‌شود. هر چند بخش زیادی از تغییر اقلیم هم نتیجه‌ فعالیت‌های انسان است اما دیگر فعالیت‌های ناآگاهانه و در برخی مواقع طمع انسان این تغییرات را سرعت بیش‌تری داده است.

قزل اوزن از رودخانه همیشگی به رودخانه فصلی تبدیل شده است

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه قزل اوزن هم به عنوان یکی از طولانی‌ترین رودخانه‌های ایران از گزند این تغییرات در امان نبوده است.، اظهار کرد: این رودخانه از کوه‌های چهل چشمه استان کردستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از استان‌های زنجان، آذربایجان شرقی و اردبیل دوباره وارد استان زنجان و از آن‌جا وارد گیلان شده و پس از پیوستن به سد منجیل تشکیل سفید رود را می‌دهد و سفید رود در نهایت به دریای خزر می‌پیوندد.

وی می‌افزاید: چند سالی است که این رودخانه همیشگی به یک رودخانه‌ فصلی تبدیل شده است و تابستان‌های خشکی را داشته است. رخدادهایی که می‌توان با خشک شدن این رودخانه انتظار داشت عبارت خواهد بود از بحران اقتصاد کشاورزی در منطقه، شروع مهاجرت مردم حاشیه نشین رودخانه‌ قزل اوزن به شهرها، بحران تنوع زیستی در منطقه، بحران جمعیت برخی گونه‌ها و از بین رفتن تعادل و شروع بیماری‌های همه‌گیر، از بین رفتن جمعیت و یا مهاجرت حیات وحش و بوجود آمدن انواع آفت‌ها، افزایش کربن‌دی‌اکسید در هوا، کاهش تثبیت نیتروژن و افزایش بحران در چرخه‌ نیتروژن، گرم شدن بیش از حد محلی، نابودی زمین منطقه و از بین رفتن حاصلخیزی خاک، خطر وقوع سیل در منطقه در فصل‌های بارش به دلیل بسته شدن منافذ رودخانه.

زمانی با اشاره به موارد دیگری که  نتیجه خشک شدن رودخانه قزل اوزن است، خاطرنشان می‌کند: از دیگر نتایجی که این مساله به همراه دارد میتوان به فرسایش بیش‌تر رودخانه به دلیل از بین رفتن گیاهان، ناتوانی رودخانه در رسوبگذاری پس از جریان سیلاب‌های فصلی، کاهش آب‌های زیرزمینی و به دنبال آن کاهش آب مورد نیاز آشامیدن و صنعت، از بین رفتن مراتع و پوشش گیاهی در اطراف رودخانه، افزایش فرسایش زمین‌های اطراف رودخانه، بحران صنعتی، افزایش بیکاری به دلیل نبود منابع اولیه صنعت به ویژه زیتون، آلودگی بیش از حد آب‌های سطحی و زیر زمینی منطقه، بیابان‌زایی در منطقه و ایجاد منابع محلی تولید ریزگرد و غیره اشاره کرد.

هشدارها در خصوص خشک شدن قزل اوزن راه به جایی نبرد

رضا رمضانی، فعال محیط زیست نیز با تائید سخنان زمانی، می‌گوید: طی سالهای متمادی در خصوص خشک شدن رود قزل اوزن بارها و بارها هشدار داده شده است و اذعان شده که با توجه به حجم بارگزاری که برای پرورش آبزیان در بالا دست این منطقه صورت می‌گیرد، هدر رفت تبخیری و حجم آب مصرفی که در صنعت، از آب این رودخانه به کار گرفته می‌شود مطمئنا این رودخانه به زودی خشک خواهد شد، اظهار کرد: از سوی دیگر بحث چاه‌ها و سدهایی که در این منطقه حفر و ایجاد شده است، باعث خشک شدن این رودخانه شده است. اگر بخواهیم مصداقی صحبت کنیم، باید اذعان کنیم که «سد تالوار» که در مدیریت آب منطقه‌ای استان زنجان هم است در بالادست قزل اوزن آب را حبس کرده است و عملا استفاده‌‌ای هم از آن صورت نمی‌گیرد. سالهاست که این سد آبگیری می‌شود و آب در پشت آن می‌ماند و متاسفانه قابلیت استفاده ندارد و تنها تبخیر می‌شود و از بین می‌رود و در پایین دست آن رودخانه خشک می‌شود.

وی ادامه داد: ما سدهای زیادی داریم که غیر اصولی ساخته شدند و سازگار با توان رودخانه نیست ولی بدترین حالتش این است که آب این سدها قابل استفاده هم نیست و کارکردی هم ندارد و تالوار جز خشک کردن رود قزل اوزن کارکرد دیگری نداشته است. و یا اکنون سد «ایالو» که کلا غیر مجاز است آبگیری شده است در حالی که هیچ مجوزی هم ندارد.

در ورود به فاجعه فروچاله رودخانه‌ای طلایه‌داریم

وی با اشاره به تبعاتی که خشک شدن قزل اوزن برای این اکوسیستم می‌تواند داشته باشد، می‌افزاید: در اسفند سال 96 در رودخانه قزل‌اوزن شاهد فروچاله رودخانه‌ای بودیم و ما این موضوع را گزارش کردیم و متاسفانه طبق جستجوهایی که در این زمینه صورت گرفت در هیچ کجای جهان چنین پدیده‌ای گزارش نشده است و این موضوع یعنی در ورود یک فاجعه جدید ما طلایه دار شدیم.

رمضانی با تشریح مساله فروچاله رودخانه‌ای اذعان می‌کند: فروچاله رودخانه‌ای به این معنا است که تمام اراضی اطراف یک رودخانه می‌تواند دچار فرونشست شود و رفته رفته بحث رانش زمین را پدید آورد. از طرف دیگر وقتی رودخانه خشک می‌شود عامل کنترل دمای محیط از دست می‌رود یعنی ما تابستان‌های گرمتری را خواهیم داشت که علتش تنها تابش آفتاب و تغییرات اقلیمی نیست؛ بلکه عامل دیگری داریم و آن از دست دادن عامل کنترل دما یعنی قزل اوزن است.

این فعال محیط زیست با بیان اینکه یکی دیگر از لطمات این موضوع می‌تواند این باشد که مراتعمان را که از طریق زهکش و خاصیت موئینگی و بخاراتی که رودخانه تولید می‌شد، حفظ میکردیم اکنون دچار خزان زود همگام می‌‌کنیم و این امر احتمال آتش سوزی را افزایش میدهد و پشت بندش گردوخاک را خواهیم داشت. در بسیاری موارد خود بستر رودخانه عامل ایجاد غبار محلی خواهد شد.

افزایش آفات و شورتر شدن منابع ابهای زیر زمینی از تبعات خشک شدن قزل اوزن

رمضانی با اشاره به از بین رفتن آبزیان این منطقه افزود: بسیاری در زمینه از بین رفتن آبزیان تنها به این موضوع خود را محدود می‌کنند که با از بین رفتن آبزیان تنها منابع تغذیه پروتئین ما دچار مشکل می‌شود در حالی که تنها این موضوع مورد اهمیت نیست، چه ماهیان و چه سایر آبزیان از قبیل خرچنگ‌ها و دوزیستان کنترل کنندگان بسیاری از حشرات و گونه‌های دیگر جانوری هستند که وقتی فوران جمعیت داشته باشند، تبدیل به آفت می‌شوند و زمانی که ما آبزیان خود را از دست داده باشیم این موجودات تخم‌ریزی می‌کنند و افزایش جمعیت را خواهند داشت.

وی افزود: از طرفی دیگر این موضوع باعث شورتر شدن منابع آب زیر زمینی خواهد شد و اگر در آینده نزدیک ما با بحث شورشدن چاه‌هایی که دارد مزارع زیتون این منطقه را آبیاری می‌کند روبه رو شدیم اصلا نباید تعجب کنیم چرا که عامل ان مشخص است و از قبل پیش‌بینی شده است.

رانت‌های موجود در حوزه آب باید مدیریت شود

این فعال محیط زیست با بیان اینکه از راه‌های جلوگیری در زمینه خشک شدن این رودخانه نیز گفت و اذعان داشت: راهکار این موضوع راهکار پیچیده‌ای نیست و تنها باید بحث رانت در حوزه آب را که این رودخانه با آن مواجه است مدیریت کنیم. تاکنون رویه‌ای که در این زمینه وجود داشته است این بوده است که هر کسی این رانتها را معرفی و یا افشا کرده است که چنین رانتهایی وجود دارد با انها برخورد شده است یعنی سوت زن ها هزینه دادند و رانت خواران همچنان از این مسئله استفاده می‌کنند.

انتهای پیام/

خبرنگار: زهره میرعیسی خانی