پایگاه خبری صدای زنجان- نشست «تاریخ‌پژوهی استاد سیاست» به همت معاونت پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، به صورت مجازی برگزار شد و در این مراسم یاد و خاطره دکتر «داوود فیرحی» زنده نگه داشته شد.

در ابتدای این نشست عباس قدیمی‌قیداری، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز، با اشاره به اینکه کارنامه استادان علم سیاست که به تاریخ پرداختند و به نوعی در پژوهش‌های خود به دانش و علم تاریخ توجه کردند، به نسبت مقایسه با سابقه دانشگاهی در ایران و تاسیس مدرسه علوم سیاسی و دانشکده حقوق و علوم سیاسی (بیش از یک قرن می‌گذرد) چندان کارنامه درخشانی نیست و استادان علوم سیاسی به تاریخ چندان عنایتی نداشتند، گفت: اما از آن دسته از پژوهشگران و علمایی که توجه و عنایت ویژه‌ای به تاریخ داشتند می‌توان به دکتر «جواد شیخ الاسلامی» و مرحوم دکتر «حمید عنایت» و دکتر «سید جواد طباطبایی» و دکتر «داوود فیرحی» اشاره کرد.

فیرحی از معدود اندیشمندان حوزه علوم سیاسی که به تاریخ اهمیت می‌داد

وی با بیان اینکه دکتر فیرحی جزو معدود کسانی هستند که در دانشگاه حقوق و علوم سیاسی تهران به تاریخ توجه ویژه‌ای داشتند، ادامه داد: هر پژوهشگر اندیشه تاریخ علوم سیاسی به دو ضرورت نیازمند است که اولین ضرورت فهم زمینه تاریخی ظهور و بروز اندیشه‌های سیاسی و پیامدهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی این اندیشه‌ها است و دومین ضرورت استخراج اندیشه‌های سیاسی از بطن و دل منابع تاریخی و به طور ویژه منابع تاریخ‌نگارانه است.

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز افزود: به اعتبار این دو ضرورت اگر ما به آثار دکتر فیرحی نگاهی بیندازیم مشاهده می‌کنیم که دکتر فیرحی به دانش تاریخ توجه ویژه‌ای داشتند، اگر چه در برخی از آثارشان به منابع تاریخی دست اول رجوع نمی‌کنند و گاهی نیز به به کتاب‌هایی رجوع شده است که از دید اهل تاریخ چندان اعتباری نداشته است؛ البته این موضوع اشکالی در کار و اهمیت کار ایشان ایجاد نمی‌کند.

به اعتقاد قدیمی قیداری، دکتر فیرحی به این نکته رسیده بود که هر پژوهشی در علوم سیاست و تاریخ اندیشه سیاسی ایران بدون توجه به منابع تاریخی و آثار تاریخ‌نگارانه که از دل آن نکات و ظرایف و دقایق مهمی کشف می‌شوند، اهمیت ندارد.

وی با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد بزرگترین پاسداشت برای ایشان نقد و بررسی آثار ایشان باشد، گفت: دکتر فیرحی در سن و سالی درگذشتند که معروف است افراد در این سن و سال در اوج فعالیت‌های علمی و کاری خود هستند و در واقع به پختگی علمی رسیده‌اند ولی تقدیر این‌گونه رقم زد که این استاد بزرگوار امروز در میان ما نباشد هرچند کارهای ایشان عمیق و ارزنده است و برای دوستداران مباحث تاریخی و علوم سیاسی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

فیرحی روشنفکری دینی با افزوده فقه

در ادامه رسول جعفریان، استاد تاریخ دانشگاه تهران با اشاره به اینکه «دکتر فیرحی» بسیار فروتن و متواضع بودند و من در اصحاب علم کمتر این چنین روحیه‌ای را دیده‌ام، گفت: «دکتر فیرحی» چهره‌ای موفق در رشته علوم‌سیاسی بودند آن هم در شرایطی که در کشور در این زمینه به سبب محدودیت‌هایی که وجود داشته گرفتار فقر هستیم.

وی با تاکید برخی از صحبت‌های دکتر قدیمی قیداری افزود: شاید اولین متفکری که وارد حوزه علوم سیاسی می‌شود «حمید عنایت» است و این خطی است که از مرحوم عنایت در دانشگاه علوم سیاسی باقی می‌ماند و سپس ادامه پیدا می‌کند و به دکتر فیرحی می‌رسد.

به گفته این استاد دانشگاه، «دکتر فیرحی یک استوانه بود (تعبیری که دوست دارم در مورد ایشان به کار ببرم ) ‌چرا که بسیار منظم و طبقه‌بندی شده فکر می‌کرد و مکان ورود و خروج به بحث‌ها را می‌دانست و یک طرح کامل برای اندیشه سیاسی خود داشت و هر کاری که انجام می‌داد گامی در پیشبرد این اهداف بود.»

جعفریان با بیان اینکه سال گذشته ایشان طرح جامع خود را در جلسه‌ای مطرح کردند، یادآور شد: امتیاز «دکتر فیرحی» که از دهه 70 وارد مباحث علوم سیاسی می‌شود؛ این است که بحث از اندیشه سیاسی را با چشم باز آغاز می‌کند و ابتدا پایه‌های معرفت‌شناسی‌اش را مشخص می‌کند.

وی در این رابطه ادامه داد: کسی که می‌خواهد در پژوهش‌های خود نگاهی به گذشته داشته باشد می‌تواند کاملا سنتی به این مسائل نگاه کند اما «دکتر فیرحی» از ابتدا متوجه این موضوع بود که باید در این مباحث گفتمانی پیش رفت و بر اهمیت بحث‌های معرفتشناسی کاملا واقف بود و از همین رو مطالعات خود را روی نظریات «فوکو» مستقر کرد و نقادانه هم با آن برخورد کرد و در عین حال این موضوع به او چارچوب داد.

این استاد دانشگاه اظهار کرد: به اعتقاد من، اگر کسی با یک نگاه معرفت‌شناسی به سراغ یک نظریه گفتمانی مشخص نرود اندیشه‌هایش یه جایی نمی‎رسد و برمی‌گردد به میراث گذشته نگاه می‌کند و این پایه تفکر «فیرحی» است.

وی ادامه داد: نکته مهم دیگری که وجود دارد، این است که دکتر فیرحی «مصلح» هم هست و کار سختی است که آدم هم بخواهد کار پژوهشی بکند و هم مصلح باشد و این امر به مثابه راه رفتن روی لبه تیغ است.

وی ادامه داد: دکتر فیرحی فکر می‌کرد که رسالتی در جامعه دارد و از همین رو بر این باور بود که اگر اندیشه سیاسی کار می‌کند و می‌بیند که تاریخ اندیشه سیاسی تاریخی ذیل قدرت شکل گرفته است؛ می‌تواند در جامعه خود ذیل قدرتی که هست با تعاریفی که از «فوکو» از قدرت دارد در تولید اندیشه سهیم باشد و سهم خود را در دفاع از آزادی‎خواهی و در دفاع از دموکراسی و حضور مردم  بگذارد و در این زمینه کار کند.

این استاد دانشگاه اذعان کرد که او می‌داند که در مشروطه یک قدرتی از سمت مردم وجود داشت و این قدرت با مراجع تقلید که یک قدرتی داشتند یک داد و ستدی کرد و منجر به تولید اندیشمندانی نظیر «نایینی» و «آخوند خراسانی» شد و یک انقلابی در نظریات سیاسی شیعه پدید آمد. او می‌فهمد که اکنون هم می‌تواند در سایه یک روش محتاطانه‌ای اصلاح کند و انگیزه اصلی‌اش که دفاع از آزادی خواهی بود را به اجرا درآورد.

جعفریان اذعان کرد که «دکتر فیرحی» مدافع جریان روشنفکری دینی بود که بسیاری معتقدند که ماجرایش تمام شده است ضمن اینکه به نظر می‌رسد روشنفکری دینی امروز با شکستی رو به رو شده است. اما دکتر فیرحی مدافع روشنفکری دینی با یک افزوده بسیار مهم است که معتقد است که روشنفکری دینی به فقه توجه نداشته است و همیشه بحث‌های کلامی و نگرشی یا اخلاقی کلی کرده است ولی به فقه پشت کرده است ولی دکتر فیرحی به سبب اینکه در جوانی حوزه درس خوانده بود می‌دانست که فقه می‌تواند در اینجا او را کمک کند.

وی با اشاره به رد تهمت‌هایی نظیر سکولار بودن دکتر فیرحی، افزود:  یک عده می‌گفتند که ایشان سکولار است در حالی که اگر ایشان سکولار باشند «آخوند خراسانی» هم سکولار است. ضمن اینکه اگر نگاهی به اوایل انقلاب بیندازیم، می‌بینیم که مردم خواستار حکومت اسلامی بودند که امام این را به «جمهوری اسلامی» تغییر داد و بلافاصله قانون اساسی و مجلس اسلامی را راه‌اندازی کرد یعنی امام کاملا به مشی «نایینی» و «آخوند خراسانی» وفادار بود. امام با وجود اینکه فقیه بود تمام این مفاهیم جدید پذیرفته شده در دوران مشروطه را قبول کرد. امام از شیخ فضل الله به خاطر مواجه‌اش با غرب‌زدگی دفاع می‌کرد اما به هیچ وجه مشی فکری و سیاسی شیخ را قبول نکرد و رسما نظام انتخابات و حق رای زنان را قبول کرد و اینها به نوعی تجدد است و یک عده‌ای نشسته‌اند بگویند کسی از مفاهیم مردم‌سالای دفاع کرد و اندیشه‌های روشنفکری دینی در جهت ارائه تصویر آزادی‌خواهانه از فقه و تاریخ اسلام ارائه کرد «سکولار» است. و یک عده هم در طرف دیگر نشسته‌اند و با وجود اینکه سال‌هاست که در زمینه اندیشه سیاسی کار می‌کنند اما یک خروجی مفیدی ندارند اما به نظر من دکتر فیرحی در این زمینه بسیار با قوت کار کردند و ترسی از این تهمت‌ها نداشتند.

نقش پررنگ تاریخ در پژوهش‌های دکتر فیرحی

در ادامه حسین حضرتی، دانشیار تاریخ دانشگاه تهران، با بیان برخی از ویژگی‌های این استاد افزود: حسن خلق، تحمل در برابر سختی‌ها و مدارای بالای علمی و گفت‌وگوهای علمی داوود فیرحی مثال‌زدنی است.

وی با اشاره به اینکه فیرحی بزرگان علمی بسیاری را تربیت کردند، ادامه داد: فیرحی فصلنامه علوم سیاسی می‌نوشت و به افراد دیگر ایده می‌داد.

دانشیار تاریخ دانشگاه تهران با بیان خاطره‌ای از دکتر فیرحی اظهارکرد: یک بار به «استاد فیرحی» گفتم چرا در حوزه اجرایی کمک نمی‌کنید؟ در پاسخ گفت: باید وقتم را روی پروژه‌های علمی خودم بگذارم.

حضرتی خاطرنشان کرد: ایشان به اندیشیدن و مطالعۀ علم می‌پرداخت و استراحت بسیار کمی داشت. همچنین بر فضای دانش‌پژوهی دانشجویان بسیار تأثیرگذار بوند.

به گفته این استاد دانشگاه در پژوهش‌های علمی تاریخ «دکتر فیرحی» جایگاه بزرگی داشت. ایشان احترام زیادی برای تاریخ قائل بود و شأن تاریخ را بالا می‌دانست و از همین رو با استادان برجسته تاریخ در ارتباط بودند.

حضرتی افزود:  با توجه به اینکه روشنفکرها باید به اجتماع بیایند و به واکنش‌های اجتماعی توجه داشته باشند، «دکتر فیرحی» برای این افراد وقت می‌گذاشت.

وی با اشاره به اینکه «دکتر فیرحی» کتاب‌هایش را برای خواص نمی‌نوشت و برای عوام مردم کار می‌کرد، گفت: فیرحی نمی‌توانست به جامعه و اجتماع خود بی‌تفاوت باشد و به آن واکنش علمی نشان می‌داد. همچنین برای اصلاح جامعه تلاش می‌کرد و فعالیت خود را در جامعه بسط می‌داد.

نقد آثار فیرحی، زمینه پیشرفت آن‌ها را فراهم می‌کند

در ادامه داریوش رحمانیان، استادیار تاریخ دانشگاه تهران، با اشاره به اینکه فیرحی از لحاظ منش، فردی ویژه بود، گفت: فروتنی ایشان در عرصۀ علم و معرفت ممتاز بود، او در برابر آراء تند، نرمش و آرامش داشت.

وی ادامه داد: او بر این اعتقاد بود دانشجو باید منش دانشجویی داشته باشد و همواره دغدغۀ علم‌آموزی داشت. مشعل‌دار بودن فرهنگ ایرانی در عصرهای گذشته ناشی از داشتن منش علمی بوده است و فیرحی را می‌توان حکیم فرزانه از سنخ حکمای قدیم دانست.

این استاد دانشگاه افزود: بعضی محققان صاحب پروژه منسجم و برنامه‌ریزی شده هستند که فیرحی اینگونه بود و انسجام در عمل نیز داشت و کارها و فعالیت‌های خود را برنامه‌ریزی شده پیش می‌برد.

رحمانیان با اشاره به اینکه می‌توان دکتر فیرحی را در جایگاه مؤسس «فقه‌المشروطه» نشاند، گفت: ایشان فقه‌المشروطه را طرح، بررسی و برای تحقق تاریخی آن برنامه‌ریزی کرده بود که متأسفانه با فوت ایشان، این پروژه ناتمام ماند.

وی با بیان اینکه کتاب آستانه تجدد ارزشمندترین اثر فیرحی است، خاطر‌نشان کرد: این کتاب بهترین و کامل‌ترین شرح تنبیه‌الامه است. فیرحی در این کتاب از روش‌های همچون بینامتنیت (متن پنهان: شکل‌گیری معنای متن توسط متون دیگر است)، تطبیقی (هم‌سنجشی یا هم‌سنجیک به روشی گفته می‌شود که از مقایسه و هم‌سنجی برای مطالعه استفاده می‌شود) و تحلیل گفتمان (گفتمان‌شناسی یا تحلیل کلام اصطلاحی کلی برای اطلاق به مطالعاتی است که زبان نوشتاری، گفتاری یا نشانه‌ای یا هر گونه پدیده نشانه‌شناختی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند) که مغفول مانده، بهره برده است.

وی با اشاره به اینکه آثار فیرحی نیازمند نقد، برای پیشرفت است، افزود: قسمت پیشینۀ پژوهش و قسمت ادبیات پژوهشی کتاب آستانه تجدد می‌توانست غنی‌تر باشد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه فرد بزرگ ، بزرگ است و نیازی به ستایش ما ندارد، افزود: فیرحی را ما ستایش می‌کنیم ولی ستایش ما کاری انجام نمی‌دهد، فرد بزرگ، بزرگ است و نیازی به ستایش ما ندارد.

زهره میرعیسی خانی

انتهای پیام/