پایگاه خبری صدای زنجان- هفته گذشته، دانشمند زنجانی حوزه فقه سیاسی، دکتر داود فیرحی بر اثر ابتلا به کرونا درگذشت، شرایط ویژه ایام کرونا سبب شد که مراسم‌های یادبود برای این اندیشمند همگی به صورت مجازی برگزار شده ولی یک مراسم کوچک و خصوصی به صورت حضوری در سالن اجتماعات کتابخانه حسینی در زنجان با حضور دوست‌داران و شاگردان وی برگزار شد که یکی از سخنران این مراسم، داود بیات بود.

بیات، یکی از شاگردان دکتر «داود فیرحی» بود که در این مراسم با اشاره به اینکه پذیرش نبودن دکتر فیرحی بسیار سخت است، گفت: دکتر فیرحی برای بنده هم استاد و هم دوست بودند. ایشان با اندیشه‌اش زیست می‌کرد و با زیستنش می‌اندیشید. در واقع کلمه «فهم»، کلید واژه «فهم ایشان» است و شاید به وسیله اندیشه ایشان ما هم بتوانیم گره‌های موجود در مورد ایشان را باز کنیم.

یک پروژه رهایی‌بخش

وی ادامه داد: من تلقی‌ام این است که طرح و پروژه دکتر فیرحی یک پروژه رهایی‌بخش است، پروژه‌ای که از موقعیت آستانه‌ای ایشان نشات می‌گرفت. دکتر طباطبایی در کتاب «مکتب تبریز» و پس از آن «حکومت قانون» خیلی صریح زمان آستانه‌ای را مطرح می‌کند و «دار السلطنه تبریز» را مکان آن زمان تاریخی عنوان می‌کند و پس از آن هم مشروطه را به عنوان آستانه تجدد ما تلقی می‌کند.

بیات با اشاره به معنای نقطه آستانه اظهار کرد: کلمه آستانه را بیشتر از خود آقای طباطبایی ما در ادبیات و ترمولوژی علوم انسانی داریم که ایشان هم از «راینهارت کوزلک» آلمانی گرفته و کوزلک یک بحثی با نام زمان تاریخی را هم دنبال می‌کند و یک بحثی دارد به عنوان زمان آستانه‌ای که 1750 تا 1850 میلادی را زمان آستانه‌ای مطرح می‌کند و از آن دوره به عنوان دوره گذار تعبیر می‌کند که در این دوره یک دوره گذار و زمان نو است که در مقابل زمان طبیعی( زمانی که مبتنی بر زمان گردش افلاک است) قرار دارد.

وی در این خصوص با بیان اینکه زمان تاریخی مبتنی بر سوژه انسانی است و زمانی است که تاریخ در آن شکل می‌گیرد، افزود: زمان آستانه‌ای همان دوران است و چون کوزلک زمان تاریخی را طی می‌کند بر این باور است که ما با یک انقلاب یا تحول بنیادین مفاهیم مواجه هستیم.

این شاگرد دکتر فیرحی اظهار کرد: من تلقی‌ام این است که آقای دکتر فیرحی این موضوع را در کلاس‌هایی که با آقای دکتر طباطبایی داشتند، آموخته است و احساسم این است که خود آقای دکتر طباطبایی در موقعیت آستانه‌ای قرار داشت و خود فهم این موضوع را داشت که در یک حوزه آبریز قرار دارد که اندیشه‌های مختلف به این آبریز می‌ریزند.

رهایی دین از تفسیرهای سده میانی؛ بخشی از این پروژه رهایی‌بخش

بیات با بیان اینکه دکتر فیرحی در این پروژه رهایی‌بخشش به دنبال رهایی بخشیدن به چند موضوع بود، گفت: رهایی دین از تفسیرهای سده میانی بحثی است که ایشان در کتاب  قدرت‌، دانش و مشروعیت در اسلام عنوان می‌کند. رهایی فقه از کمند سنت فقهایی از دیگر مواردی است که فیرحی به دنبال این است که آن را رهایی ببخشد. همچنین رهایی علوم انسانی از نگاه تک ساحتی از جمله مواردی بود که ایشان به دنبال آن بود.

رهایی تاریخ معاصر از نگاه ایدئولوژیک روسی و فرانسوی پروژه نهایی ایشان بود

وی در خصوص پروژه نهایی ایشان، ادامه داد: رهایی تاریخ معاصر از نگاه ایدئولوژیک روسی و فرانسوی پروژه نهایی ایشان بود که به عبارتی تلقی دکتر فیرحی این بود که تجددی که از قرن 18 و اوایل 19 وارد ایران شده است یک نظام دانایی به قول فوکو برخاسته از لائیسیته فرانسوی و نوعی نهیلیسم روسی و یا به عبارتی کمونیسم است یعنی در واقع تجدد به شکل خاصی وارد ایران شده است در حالی که می‌شد به نوعی به سراغ تجدد روسی و تجدد انگلیسی رفت و آن را وارد کرد.

 بیات ادامه داد: ایشان با رفتن به سراغ لاک سعی می‌کند با بهره‌گیری از نگاه و یا رهیافت هرمونوتیک تاریخی «گادارمر» و «فوکو» به سمت اندیشه‌هایی برود که تجدد را از دل اندیشه‌های دینی سنتی بیرون می‌کشد و به همین دلیل سراغ «لاک» می‌رود و نزاع تاریخی لاک و فیلمر را در نزاع تاریخی شیح فضل‌الله و نائینی احیا می‌کند و این نیز بخشی از پروژه رهایی‌بخشش بود.

وی افزود: اما نکته‌ی بسیار کلیدی در نگاه دکتر فیرحی نگاه تاریخی ایشان است که آن چیزی که پروژه ایشان را با سایر پروژه‌های همسن و همگن خود چه در دانشگاه و چه در حوزه متفاوت می‌کند این نگاه تاریخی است که قاعدتا برگرفته از دو نگاه «فوکو» و «هرمونیک گادامر» است که بیان می‌دارد که آگاهی بدون تاریخ معنا ندارد و باید دید در واقع دین و هر آنچه که در نظر ایشان به آن تاریخی نگاه می‌شود چه اتفاقی برایش می‌افتد؟ که به نظر می‌رسد دکتر فیرحی دارد در این زمینه چند مورد افشاسازی و چند مورد برملاشدگی و تاریخی نگاه کردن را به شکل خاصی نشان می‌دهد که مهم‌ترین آنها بر ملا کردن برساختگی بودن امور و مفاهیم است که عنوان می‌کند هیچ امر ذاتی و غیر برساخته‌ای وجود ندارد.

برقرار کردن گفتگوی دیالیکتیکی بین فهم و تجربه تاریخی؛ از اقدامات دکتر فیرحی

بیات ادامه داد: اگر برای کسانی فقه و دین امروزی درون سنت اسلامی و شیعی، به مثابه یک امر فراتاریخی و طبیعی است، از نگاه ایشان به این طریق نیست. نکته دیگری که در این زمینه وجود دارد، برقرار کردن گفتگوی دیالیکتیکی بین فهم و تجربه تاریخی توسط دکتر فیرحی است یعنی به اصطلاح همان چیزی که ما به آن زمینه‌گرایی و مفهوم‌گرایی می‌گوییم. ضمن اینکه باید توجه داشته باشیم که لزوما نباید غرق در دنیای مفاهیم شویم و هزاران تفسیر از دل آن بدون توجه به منبعش به دست آوریم و مثل مارکسیست‌ها و زمینه‌گرایان چنان تلقی کنیم که هیچ اندیشه‌ای ارزش ندارد ولی نگاه دکتر فیرحی این گونه نیست و شما با یک موجود فهیم و فهمنده‌ای سر و کار دارید که می‌فهمد. موجودی فهمنده که در خلاء شکل نگرفته است بلکه در تعامل با تجربه تاریخی خود است.

اندیشه «نونائینی‌گرایی» دکتر فیرحی

وی افزود: نکته کلیدی دیگر که شاید به مذاق برخی از کسانی که مخالف فقه هستند خوش نیاید، این است که برملا کردن و آشکار ساختن ظرفیت فقه شیعی در بنیانگذاری نوعی دموکراسی از اهداف فیرحی بود، یعنی تلاش فیرحی بر این بود که نشان دهد، می‌شود در دوگانه بین «شیخ فضل الله» و «نائینی» که یکی مدافع سلطنت مستقله و مستبده قاجاری است و دیگری منتقد آن، با تجدید نظر در مبانی، نوعی دموکراسی و دولت مشروطه از دل فقه برآورد و اندیشه ایشان در این زمینه نوعی نونائینی‌گرایی را تلقی می‌کند؛ همچنان که آقای طالقانی در دهه سی توانستند نائینی را احیا کنند، ایشان هم توانستند در دهه 70 و 80 نائیینی را احیا کنند و می‌توان نوعی اندیشه «نونائینی‌گرایی» را به ایشان نسبت داد.

این دانش‌آموخته علوم سیاسی خاطرنشان کرد: نکته دیگری که برای دکتر فیرحی بسیار اهمیت دارد و در کتاب خود نیز به آن اشاره می‌کند، این است که وقتی می‌خواهد بگوید من از کدام روش‌شناختی و متادولوژیک بهره می‌جویم به «فوکو» و «گادامر» اشاره می‌کند و آن‌جا صریحا مرز خود را به عنوان یک مسلمان شیعی به عنوان آموزه دینی که دارای حقانیت است مشخص می‌کند و از نقش فقه می‌گوید و بیان می‌دارد که زبان و زمان نقشی است که فقه برای خود باید داشته باشد.

بیات با بیان اینکه ایشان با تاریخ گفتگو می‌کرد، افزود: به عبارتی ایشان در دالان‌های تاریک تاریخ با افرادی که در زمینه تاریخ، فهم به زبان آمده خود را ارائه کرده بودند، راه می‌‎رود و گفتگو می‌کند و از یک جایی به بعد ایشان به دنبال تاریخ مفهومی بودند و از این دوران است که انگار در ذهن و یا در زبان یک نویسنده‌ای که در دوره امروزی شکل گرفته است، دارد گفتگو می‌کند و با او راه می‌رود.

دکتر فیرحی کاونده و پژوهشگر تاریخ صدرها و آغازها است

او اظهار می‌کند: نکته دیگری که به نظر من بسیار مهم است؛ این است که دکتر فیرحی کاونده و پژوهشگر تاریخ صدرها و آغازها است و من فکر می‌کنم هر کسی بخوهد تجربه فهم فیرحی را فهم کند بایستی همان مقدمه کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام را مطالعه کند و این ادعای من است ضمن اینکه همه مقالات و نوشته‌های دکتر فیرحی به این مقدمه ارجاع داده می‌شود و معلوم است که یک ایده مرکزی در ذهن دکتر فیرحی شکل گرفته است و در طول تاریخ این مساله باز و بسط داده و تکامل پیدا می‌کند.

وی با اشاره به اینکه در نخستین سطر کتاب قدرت اندیشه و مشروعیت دکتر فیرحی بیان می‌کند که هر پرسشی در عرصه سیاست در جامعه ما نیازمند گفتگوی انتقادی با گذشته است و این گفتگو انتقادی با گذشته عبارت کلیدی هست، گفت: در ادامه این موضوع اذعان می‌کند که وضعیت کنونی زندگی سیاسی در ایران وضعیت دوگانه‌ای است و ایشان برای اینکه حال را بفهمد از نگاه هرمونوتیکی به گذشته برمی‌گردد و عنوان می‌کند که ما در دو جا شکل گرفته و تکوین پیدا کرده‌ایم، یکی در دوره صدر اسلام و دیگری صدر مشروطه.

وی با اشاره به اینکه این موضوع که آیا به این زودی کسی می‌تواند جای دکتر فیرحی را در علوم سیاسی بگیرد، گفت: من بسیار سخت می‌دانم، آقای دکتر فیرحی تعصب و وسواس خاصی داشت که متدها و تحقیق‌های مربوط به علوم سیاسی را به هر شکل ممکن که قابل درک است، در نوشته‌ها و کتاب‌های خود به کار ببرد.

وی ادامه داد: در سال‌های ظهور داعش، دکتر فیرحی برای سخنرانی در این باره به جاهای مختلف دعوت می‌شدند و این بیانگر این است که می‌شد در حوزه اندیشه سیاسی که ظاهرا چندان ارتباطی به معنای پراگماتیستی با عمل ندارد، کار کرد و چنان در آن حوزه فعالیت داشت که آن کسی که در حوزه عمل است متوجه شود که موضوع نظر برای نظر را در این رابطه باید به کار برد.

 زهره میرعیسی خانی

انتهای پیام